-2از بنده‌ي خدا، علي اميرمؤمنان، به مردم كوفه، كه در ميان انصار پايه‏‌اي ارزشمند، و در عرب مقامي والا دارند، پس از ستايش پروردگار همانا شما را از كار عثمان چنان آگاهي دهم كه شنيدن آن چونان ديدن باشد، مردم بر عثمان عيب گرفتند، و من تنها كسي از مهاجران بودم كه او را به جلب رضايت مردم واداشته، و كمتر به سرزنش او زبان گشودم.

امّا طلحه و زبير، آسان‏‌ترين كارشان آن بود كه بر او يورش برند، و او را برنجانند، و ناتوانش سازند. عايشه نيز ناگهان بر او خشم گرفت، عدّه‌‏اي به تنگ آمده او را كشتند، آنگاه مردم بدون اكراه و اجبار، با من بيعت كردند. آگاه باشيد مدينه مردم را يك پارچه بيرون راند و مردم نيز براي سركوبي آشوب از او فاصله گرفتند.
ديگر حوادث آشوب به جوش آمد و فتنه‏‌ها بر پايه‏‌هاي خود ايستاد.
پس به سوي فرمانده خود بشتابيد، و در جهاد با دشمن بر يكديگر پيشي گيريد، به خواست خداي عزيز و بزرگ².

و نيز در نامه‌هايي در جواب به معاويه فرمودند:

3- ... آنگاه درباره‌ي ماجراي من و عثمان سخن به ميان آوردي. اينرا بايد خود جواب دهي، كه او فاميل تو است. پس كدام يك از ما بيشتر دشمن او بوديم و مردم را عليه او به جنگ خوانديم و كشانديم، آن‌كس كه ياريش را به پاي او ريخت ولي او نپذيرفت و اعلام بي‏‌نيازي كرد، يا آنكه عثمان از او ياري خواست و او امروز و فردا كرد و لشكر مرگ را بر سرش فرود آورد تا كشته شد.
نه چنين است، به خدا سوگند كه «او بازدارندگان مردم از شركت در جهاد را شناسد و نيز گويندگان به برادرانشان را كه آنان را از جبهه فرا مي‏‌خواندند و به سوي خود و توطئه‏‌هاي خويش دعوت مي‌‏كردند، كه جز اندكي در جنگ حضور نمي‌‏يافتند». و من از نكوهش بر بدعت‌هاي عثمان پوزش نخواهم. پس اگر گناه من ارشاد و هدايت كردن اوست، چه بسيار بي‏‌گناهان كه مورد سرزنش قرار گيرند، و به قول شاعر عرب: «گاهي نصيحت‏‌گر مورد بدگماني واقع شود». «و من تا بتوانم، جز اصلاح نخواهم و توفيق فقط از خداست، بر او توكّل كنم و به سوي او باز خواهم گشت.»³...

4- اما پرگويي تو درباره‌ي عثمان و كشتن او، تو عثمان را هنگامي ياري كردي كه انتظار پيروزي داشتي و آنگاه كه ياري تو به سود او بود او را خوار گذاشتي.<sup>4

خلافت اميرالمؤمنين (عليه‌السلام)</sup>

مردم در حالی با علی (علیه‌السلام) به خلافت بیعت کردند که مشکلات فراوانی در جامعه اسلامی رسوخ کرده بود و علی (علیه‌السلام) از همان آغازین روز خلافت، برنامه‌های انقلابی خود را آغاز کردند و عدالت اجتماعی را که برقراری حق در همه‌ي زمینه‌ها بود، بر پا نمودند و از همین‌جا کینه‌ها نسبت به امام علی (علیه‌السلام) زبانه کشید و آتش جنگ و فتنه و سرکشی و طغیان بر ضد حکومتشان شعله‌ور شد و حوادث تلخ ناکثین، سپس قاسطین و در آخر مارقین پیش آمد.

امام علی (علیه‌السلام) در دشوارترین شرایط زمانی به خلافت رسیدند؛ زیرا مردم عصر وی تنها آنانی نبودند که با او بیعت کردند، بلکه بیشتر مردم مکه، کوفه، بصره و دیگر شهرها با سنّتی رشد یافته بودند که فاصله‌ي زیادی با سنّت رسول خدا داشت و امام علی (علیه‌السلام) می‌خواستند آنان را به سنّتی که خودشان از رسول اکرم آموخته بودند و یاران خاص نبی مکرم اسلام به آن سنّت بودند، برگردانند و این، کاری بود که امام علی (علیه‌السلام) در اولین خطبه‌های بعد از بیعتشان با مردم، بدان پافشاری می‌‌کنند و پُر واضح است که مخالفان زیادی، آشکار و نهان، بر طبل دنیاپرستی بکوبند و به عنوان عاملی بازدارنده سیاست‌های علی (علیه‌السلام) عمل کنند.

پس از قتل عثمان، صحابیان رسول خدا (صلي الله عليه و آله) و حتی تعدادی که خود در پی منصب خلافت بودند، به همراه مردم به در خانه‌ي علی (علیه‌السلام) رفتند و از ايشان تقاضا کردند که خلافت را بپذیرند .امام علی (علیه‌السلام) در فضاي كاملاً آزاد سياسي - اجتماعي و با اقبال عمومي و اشتياق توده‌هاي مردم مسلمان و بيعت از روي ميل و اختيار آنان، به حكومت رسيدند.
امام، ورود جمعیت به سوی منزل خود را این‌گونه توصیف کرده‌اند:
«ناگهان دیدم مردم از هر سو به من روی آوردند، زنجیروار به سوی من هجوم آوردند و بر سرم ریختند تا جایی‌که حسن و حسین، زیر دست و پا افتادند و دو طرف جامه‌ي من پاره شد».⁵

اما امام از پذيرش خلافت امتناع مي‌كنند تا شايد در آینده، حجّتی باشد در برابر سرکشی‌ها و به جمعيت مي‌فرمايند:
«مرا رها كنيد و به سراغ ديگري رويد، كه جامعه آبستن حوادث مهمّي است، و ما به پيشباز رخدادي هزار رنگ و هزار چهره مي‏‌رويم كه نه دل‌ها تاب و توان آنرا دارد و نه انديشه‏‌ها بر روال خود ماند. ابرهاي سياه فتنه، افق زندگي را پوشانده و راه حق را در پرده‌ي ابهام افكنده. بدانيد اگر من خواسته‌ي شما را اجابت كنم و خلافت را بپذيرم، بدانچه خود آگاهم و درست مي‏‌دانم، عمل كنم و به رأي و نظر كسي نياز ندارم و به سرزنش سرزنش‌گران توجّه نكنم. امّا اگر از من دست برداريد، چون يكي از شمايان باشم و شايد نسبت به آنكه به زمامداري برگزيده‏‌ايد از همگان شنواتر و مطيع‏‌تر باشم، و در هر صورت اگر من ياور و مددكارتان باشم بهتر از آن است كه اميرتان باشم».⁶

امام علی (علیه‌السلام) تأکید می‌کنند که حاضر نیستند به سیره‌ي شیخین عمل کنند؛ بلکه به تبعیت از قرآن و سنّت رسول خدا (صلي الله عليه و آله) و صلاح‌دید خود عمل خواهند کرد، چرا که اگر سیره‌ي شیخین را می‌پذیرفتند، باید مهر تأییدی بر عملکرد آنها می‌گذاشتند.

با این حال، مردم از ظلم و بی‌عدالتی به تنگ آمده، خواهان بیعت با آن حضرت بودند. علی (علیه‌السلام) می‌فرمایند:
«و شمايان دستم را به بيعت مي‏‌گشوديد و من باز مي‏‌داشتم، و شما به اصرار مي‏‌كشيديد و من به انكار برمي‏‌گرفتم. آنگاه چون شتران تشنه - به هنگام ورود به تالاب‌ها و آبگيرها - به شدت بر من ازدحام كرديد آنسان كه كفشم از پاي شد و ردا از دوشم افتاد، و ناتوانان زير دست و پا رفتند و خوشحالي مردم از بيعتم به آنجا رسيد كه كودكان نيز شادمانه شدند و بزرگسالان به لذت آرامش رسيدند و بيماران صبورانه به آن روي كردند و دختركان با شور و نشاط به بيعت روي بگشادند».⁷

پس از پافشاری مردم و اکراه علی (علیه‌السلام) در پذیرش خلافت، حاضران گفتند: تو را رها نمی‌کنیم تا با تو بیعت کنیم. بنابراین، علی (علیه‌السلام) فرمودند: «بیعت باید در مسجد صورت گیرد؛ زیرا که بیعت با من نباید پنهانی باشد و بدون رضایت توده‌ي مردم نیز نمی‌پذیرم.»

بعد از آن، امام به سوی مسجد رفتند و مردم در آنجا با ايشان بیعت کردند. نوشته‌اند اوّلین کسانی که با علی (علیه‌السلام) بیعت کردند، ابتدا طلحه و سپس زبیر بودند.

روز اوّل خلافت

روز اوّل خلافت (روز جمعه، هجدهم ذی‌الحجه سال 35)، امام علی (علیه‌السلام) برنامه‌های خود را برای مردم تشریح کردند و فرمودند:
آنچه مي‏‌گويم به عهده مي‏‌گيرم، و خود به آن پاي‌بندم. كسي كه عبرت‌‏ها براي او آشكار شود، و از عذاب آن پند گيرد، تقوا و خويشتن‌داري او را از سقوط در شبهات نگه مي‏‌دارد. آگاه باشيد، تيره‌روزي‏‌ها و آزمايش‌‏ها، همانند زمان بعثت پيامبر (صلي الله عليه و آله) بار ديگر به شما روي آورد. سوگند به خدايي كه پيامبر (صلي الله عليه و آله) را به حق مبعوث كرد، سخت آزمايش مي‌‏شويد، چون دانه‏‌اي كه در غربال ريزند، يا غذايي كه در ديگ گذارند به هم خواهيد ريخت، زير و رو خواهيد شد، تا آنكه پايين به بالا، و بالا به پايين رود، آنانكه سابقه‌‏اي در اسلام داشتند، و تاكنون منزوي بودند، بر سر كار مي‏‌آيند، و آنها كه به ناحق، پيشي گرفتند، عقب زده خواهند شد.

به خدا سوگند، كلمه‌‏اي از حق را نپوشاندم، هيچ‌گاه دروغي نگفته‌‏ام، از روز نخست، به اين مقام خلافت و چنين روزي خبر داده شدم⁸.«...

روز دوم خلافت

علي (علیه‌السلام) در روز دوم بیعت، روز شنبه نوزدهم ذی‌الحجه سال 35 هجری، بر بالای منبر رفتند و خدا را حمد کردند و ستایش نمودند و بر حضرت محمّد (صلی الله علیه و آله)، درود فرستادند. آنگاه نعمت‌های خداوند را بر مسلمانان، برشمُردند. سپس از دنیا یاد کردند و مردم را نسبت به آن به بی‌رغبتی فراخواندند و از آخرت، یاد کردند و مردم را بدان، ترغیب کردند. آنگاه پس از حمد و ستایش خداوند فرمودند:
...آگاه باشید که جایگاه من نسبت به رسول خدا پس از مرگشان، مانند جایگاه من در زمان حیات ايشان است. پس بر آنچه بدان امر می‌شوید، پایبند باشید و از آنچه نهی می‌شوید، خودداری ورزید. در هیچ کاری شتاب مکنید، تا آنرا برایتان روشن سازم. به درستی که ما را در آنچه نمی‌پسندید، دلیل و توجیهی است...

آنگاه، به راست و چپ، رو گرداندند و گفتند:
"اي مردم! هر گاه من، اين گروه (كارگزاران و وابستگان حكومت عثمان) را كه در دنيا فرو رفته‌اند و صاحبان آب و ملك و مركب‌هاي راهوار و غلامان و كنيزان زيبا شده‌اند، از اين فرورفتگي - و فرومايگي - باز دارم و به حقوق شرعي خويش آشنا سازم، بر من انتقاد نكنند و نگويند فرزند ابوطالب، ما را از حقوق خود محروم ساخت.

آگاه باشید! هر یک از مهاجران و انصار از صحابیان رسول خدا که به سبب مصاحبتش با پيامبر (صلی الله علیه و آله) برای خویش، به فضیلت و برتری باور دارد، بداند که فضیلت روشن فردا نزد خداست و پاداش و اجر او بر خداوند است، و هرکس دعوت خداوند و رسولش را پاسخ گوید و آیین ما را تصدیق کند و در دین ما داخل گردد و به قبله‌ي ما روی آورد، از حقوق و حدود اسلام، برخوردار می‌شود. شما بندگان خداوندید و ثروت، از آن خداست و میان شما به مساوات تقسیم می‌گردد. هیچ‌کس را بر دیگری برتری نیست و پارسایان را فردا نزد خداوند، نیکوترین پاداش و برترین ثواب است. خداوند، دنیا را پاداش و ثواب پارسایان، قرار نداده است و آنچه نزد خداوند است، برای نیکان، بهتر باشد.

فردا، به خواست خداوند، پگاهان نزد ما آیید که ثروتی که نزد ماست، میان شما تقسیم کنم. هیچ‌کس از مسلمانانِ آزاده، از حضور خودداری نورزد: تازی یا پارسی، ثروتمند یا ناتوان. این بود سخن من. از خداوند، برای خود و شما طلب مغفرت می‌کنم».⁹
این، نخستین سخنانی بود که برخی را خوش نیامد و کینه به دل گرفتند و تقسیم برابر ثروت‌ها را نپسندیدند!.

روز سوم

چون فردا شد، علی (علیه‌السلام) آمدند و مردم نیز برای گرفتن سهم خود از بیت‌المال، حضور یافتند. آنگاه به دیواندار خود، عبیدالله بن ابی رافع فرمودند: »از مهاجران، شروع کن و آنها را فراخوان و به هر یک، سه دینار بپرداز. آنگاه انصار را فراخوان و چنین کن و سپس، تمام حاضران، از سیاه و سرخ و سفید را دعوت کن و سهمشان را عطا نما«.

همچنان‌که مردم، پس از پگاه، در مسجد بودند، طلحه و زبیر وارد شدند و در گوشه‌ای به دور از علی (علیه‌السلام) نشستند. آنگاه مروان، سعید و ابن زبیر آمدند و نزد آن دو نشستند. سپس گروهی ازقریش به آنان پیوستند. اینان، ساعتی با نجوا سخن گفتند.