|
تفسیر موضوعی قرآن کریم
برگرفته شده از کتاب پیام قرآن نوشته آیت الله العظمی مکارم شیرازی
خرده گيران در برابر سوره هَلْ اَتى
هر كس به كتب حديث و تفسير و تاريخ، برادران اهل سنت آشنا است، به خوبى مى داند هر جا سخن از فضيلتى درباره على بن ابيطالب(عليه السلام) و اهل بيت پيامبر(صلى الله عليه وآله)است بعضى از متعصبان از چپ و راست به آن خرده مى گيرند، و با انواع بهانه ها سعى دارند به سند و دلالت و مضمون آن حديث ايراد كنند; و آنرا كمرنگ جلوه دهند; هر چند ايرادها سست و واهى باشد. گويا تعهد محكمى سپرده اند كه چيزى از اين فضائل را نپذيرند، و اگر بپذيرند با پيش داورى هاى آنها سازگار نيست!
مطالعه آثارى همچون تفسير روح المعانى و كتاب تفسير فخر رازى و المنار و مانند آنها شاهد گوياى اين سخن است كه پيش داورى هاى اعتقادى آنها، در همه جا مانع از قبول كامل اين احاديث شده است بحدّى كه گاهى انسان از ايرادهاى سستى كه بر اين احاديث گرفته اند، در شگفتى فرو مى رود!
اين در حالى است كه فضائل ديگران را هر چه باشد با مسامحه و اغماض و چشم پوشى مى پذيرند، هر چند آثار ضعف از آن نمايان باشد; ولى با اين همه باز هم موارد زيادى از زير شمشير انتقادات آنها سالم به درآمده كه همان نيز براى پى بردن به حقيقت كافى است.
به هر حال لازم است كه در اينجا به بخش عمده آن خرده گيرى ها ـ كه راجع به آيه حاضراست ـ اشاره شود:
1ـ اين فضيلت در صورتى صحيح است كه سوره در مدينه، و بعد از تولد امام حسن و امام حسين(عليهما السلام) نازل شده باشد ـ مشهور اين است كه امام حسن(عليه السلام) در سال سوم هجرى و امام حسين(عليه السلام) در سال چهارم متولد شده است ـ در حالى كه بسيارى معتقداند اين سوره مكى است ـ بنابراين با شأن نزول فوق سازگار نيست.
ولى بنا به گفته قرطبى، مفسّر معروف اهل سنت، مشهور علماء معتقداند كه اين سوره در مدينه نازل شده است ( و قال الجمهور مدنيّه). (1)
گروه عظيم ديگرى نيز با اين سخن هم صدا شده اند، از جمله:
حاكم حسكانى اين سوره را جزء سوره هاى مدنى شمرده كه بعد از سوره الرحمن و قبل از سوره طلاق نازل شده است. قابل توجه اينكه دانشمند مزبور، هشت روايت در اين زمينه نقل كرده كه در همه آنها تصريح شده است كه سوره هل اَتى، مَدَنى است، اين روايات بعضى از ابن عباس و بعضى از عكرمه و حسن و بعضى از ديگران است.
او در ضمن كلماتش مى گويد: بعضى از دشمنان اهل بيت(عليهم السلام) بر اين داستان (شأن نزول سوره هَلْ اَتى) اعتراض كرده اند، كه اين سوره به اتفاق علماى تفسير در مكه نازل شده است، در حالى كه اين داستان مربوط به مدينه است!
سپس مى افزايد چگونه اين شخص ادعاى اتفاق مفسران مى كند در حالى كه اكثر آنان بر خلاف اين عقيده اند و سوره را مدنى مى دانند؟! (2)
در تاريخ القرآن ابوعبدالله زنجانى از كتاب نظم الدّرر، و تناسخ الايات والسور از جمعى از معاريف اهل سنت نقل كرده كه سوره انسان (هَلْ اَتى) از سوره هاى مدنى است. (3)
سيوطى مفسر معروف در الدّر المنثور نيز همين معنار را از ابن عباس به طرق مختلف نقل كرده است.
در اتقان سيوطى نيز (از بيهقى در دلائل النبوه از عكرمه) نقل شده است كه سوره هل اَتى در مدينه نازل شده است. (4)
به علاوه تمام كسانى كه شأن نزول اين سوره را على(عليه السلام) و فاطمه زهرا(عليها السلام) و حسن و حسين(عليهما السلام) دانسته اند ـ و آنها گروه زيادى هستند كه در سابق به آنها اشاره شد ـ همه شهادت بر مدنى بودن اين سوره داده اند.
از همه اينها گذشته به فرض كه قسمتى از اين سوره در مكه نازل شده باشد، آن قسمت كه مربوط به جريان نذر على(عليه السلام) و خاندانش مى باشد در مدينه نازل شده است، و مانعى ندارد كه قسمتى از سوره مكّى، و قسمتى مدنى باشد.
روى همين جهت، نويسنده تفسير روح البيان (بُرسوئى حنفى) بعد از آن كه از جمعى از علماى بزرگ نقل مى كند كه سوره هَلْ اَتى در مدينه نازل شده، به سخن كسانى كه بعضى از آيات آن را مكى و بعضى از آياتش را مدنى مى دانند اشاره كرده، و مى گويد: بنابراين مى توانى بگويى اين سوره مكى است، و مى توانى بگويى مدنى است، ولى به هر حال آيات مدنى در اين سوره بيش از آيات مكى است، پس بهتر اين است كه اين سوره را مدنى نام بگذارى، و به هر صورت ما شكى در صحت داستانى كه در شأن نزول آن گفته اند نداريم! (5)
از جمله نكاتى كه اين مفسّر و بعضى ديگر از آگاهان، دليل بر مدنى بودن اين سوره گرفته اند اين است كه واژه اسير در آن آمده است، و مى دانيم در مكه اسيرى وجود نداشت و مسأله اسير و اسارت بعد از نزول حكم جهاد در مدينه بود.
نويسنده روح البيان در اين زمينه چنين مى گويد: « دَلَّ عَلى ذلِكَ اِنَّ الاَسيرَ اِنَّما كانَ فِى الْمَدينَةِ بَعْدَ آيَةِ الْقِتالِ وَ الاَمْر بِالْجِهادِ»: «دليل بر مدنى بودن اين آيات وجود كلمه اسير در آن است; چرا كه اسير در مدينه بعد از آيه جنگ و فرمان به جهاد بود». (6)
شگفت آور اينكه متعصّبانى كه به آسانى حاضر به رها كردن پيش داورى هاى خود در زمينه ولايت و خلافت نيستند، براى اسير در اينجا توجيهاتى كرده اند كه مى تواند پرده از روى حقايقى بردارد; گاه گفته اند منظور از اسير كسى است كه اسير زوجه و همسرش باشد! يا اسير چنگال بدهكارى و دين گردد! و مانند اينها... . (7)
بايد سؤال كرد با امكان تفسير اسير به معنى حقيقى چرا به سراغ مجازات برويم؟ چرا؟ ... .
2ـ لفظ آيه عام است چگونه مى توان آن را به افراد معينى تخصيص داد.؟
ولى همان گونه كه بارها گفته ايم عموميت مفهوم آيات، هرگز منافاتى با شأن نزول خاص ندارد، و اين در بسيارى از آيات ديگر قرآن نيز ديده مى شود كه مفهوم آيه عام و گسترده است; ولى شأن نزول آن كه مصداق اتم و اعلاى آن است، راجع به مورد خاصى مى باشد. شگفت آور است كه در مورد ساير آيات و شأن نزول ها كه در قرآن آمده، كسى عموميت مفهوم آيه را دليل بر نفى شأن نزول آن نمى گيرد، ولى در اينجا مسأله عوض شده است!.
3ـ بهانه ديگرى كه بهانه جويان مطرح مى كنند; اينكه: چگونه ممكن است انسان سه روز گرسنه بماند7 و تنها با آب افطار كند؟
ولى اين بهانه عجيبى است; براى اينكه ما در طول عمر خود افراد زيادى را ديده ايم كه براى بعضى از معالجات طبى، سه روز كه سهل است، گاه ده بيست روز، و حتى چهل روز امساك مى كنند; يعنى چهل روز تمام تنها آب مى نوشند و هيچ گونه غذايى نمى خورند (حتى آب ميوه و چاى) و همين امر به عقيده بعضى از پزشكانى كه بيمارى ها را از طريق امساك درمان مى كنند، موجب درمان بسيارى از بيمارى هاى آنها شده تا آنجا كه يكى از پزشكان مشهور غير مسلمان به نام آلكسى سوفورين كتابى درباره آثار درمانى امساك چهل روز با ذكر برنامه هاى دقيقى نوشته است. (8)
بعضى از نويسندگان همين تفاسير، بيش از بيست روز امساك مزبور را به منظور درمان بعضى از بيمارى ها ادامه داده اند.
اعتصاب غذا كه نوعى روزه آب است در عصر ما متداول و گاه متجاوز از چهل روز انجام مى گيرد. ولى چرا اين بهانه جويان از سه روز روزه و امساك از غذا و افطار با آب تعجب مى كنند؟ آيا تنها هدفشان اين نيست كه به هر طريقى كه ممكن شود، اين فضيلت بزرگ را انكار كنند.
پی نوشتها :
1. تفسير قرطبى، جلد 10، صفحه 6909.
2. شواهد التنزيل، جلد 2 از صفحه 310 ـ 315.
3. تاريخ القرآن، صفحه 55
4. تفسير الميزان، جلد 20، صفحه 221.
5. روح البيان، جلد 10، صفحه 269.
6. همان مدرك.
7. در بحر المحيط، جلد 8، صفحه 395 اين اقوال از بعضى از مفسران نقل شده است، ولى نويسنده اين كتاب (ابوحيان اندلسى) خودش آن را به معنى اسير از كفار مى داند.
8. اين كتاب به عربى ترجمه شده و نام آن «التطبيب بالصوم» است و به فارسى نيز ترجمه شده به نام «روزه روش نوين براى درمان بيمارى ها».
|