سومین آیه به یکى دیگر از اهداف مهم بعثت انبیاء، یعنى مسأله عدالت اجتماعى اشاره کرده؛ مى‌فرماید: ما پیامبران را با سه چیز مجهّز نموده‌ایم : نخست دلائل روشن که شامل معجزات و دلائل عقلى هر دو مى‌گردد (لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنا بِالْبَیِّناتِ)
دیگر، کتاب آسمانى که بیانگر معارف و وظائف همه انسان‌ها است؛ و نیز میزانى که بتوان حق و باطل را با آن سنجید. (قوانین الهى و بیان ارزش‌ها و ضد ارزش‌ها که معیار سنجش نیکى‌ها از بدى‌ها است) (وَ أَنْزَلْنا مَعَهُمُ الْکِتابَ وَ الْمِیْزَانَ)
«میزان» در اصل به معناى ترازو، یعنى وسیله‌اى که با آن اشیاء را وزن مى‌کنند مى‌باشد؛ و عجب اینکه بعضى از مفسّران «میزان» را در آیه فوق به همین معنى گرفته‌اند؛ در حالى که غالب مفسّران این عقیده را رد کرده و گفته‌اند مراد از میزان وسیله‌اى است که انسان با آن عدالت، فزونى و کاستى و حق و باطل را تشخیص مى‌دهد؛ و چنانکه گفتیم مى‌توان آن را به قوانین الهى و ارزش‌ها و ضد ارزش‌ها تفسیر کرد.
درست است که این امور در متن کتب آسمانى آمده است ولى ذکر آن به صورت مستقل به خاطر اهمّیّت آن است.
به هر حال آیا ممکن است انسان بشنود شخصى مدّعى دعوت به سوى چنین واقعیت‌هاى سرنوشت‌سازى است و خود را موظّف به تحقیق پیرامون آن نداند؟
فخررازى مى‌گوید: مردم سه گروهند: گروهى در مقام نفس مطمئنه و مقربین‌اند و جز به کتاب الله عمل نمى‌کنند؛ و هدفى جز خدا ندارند. در جمله (اَنْزَلْنا مَعَهُمُ الْکِتابَ)، هدف این گروهند، گروه دوم در مقام نفس لَوّامَه و اصحابُ‌الیمین‌اند و احتیاج به معیار سنجشى براى معرفت و اخلاق دارند تا از افراط و تفریط در امان باشند؛ تعبیر به (اَلْمِیزان) ناظر به آنها است. گروه سوم صاحبان نفس اماره‌اند که (أَنْزَلْنَا الْحَدِیدَ) «آهن را نازل کردیم» ناظر به آنها است که نیاز به مجازات دارند.⁽¹¹⁾

در شأن نزول آیات سوره فصّلت که ششمین آیه مورد بحث است مى‌خوانیم که ابوجهل از ولیدبن‌مغیره که از رجال معروف عرب جاهلى بود و در مشکلات از او نظر خواهى مى‌کردند، پرسید: اینهائى را که محمد (صلي الله عليه و آله) مى‌گوید چیست؟ سحر است؟ کهانت است؟!... ولید گفت: من باید به سراغ او روم و تحقیق کنم. هنگامى که خدمت پیامبر (صلي الله عليه و آله) آمد، حضرت قسمتى از آیات سوره فصّلت را بر او خواند تا به آیه مورد بحث رسید که مى‌گوید: « اگر آنها روى گردان شوند، بگو: «من شما را ازصاعقه‌اى همانند صاعقه عاد و ثمود بیم مى‌دهم!» (فَاِنْ اَعْرَضُوا فَقُلْ اَنْذَرْتُکُمْ صاعِقَةً مِثْلَ صاعِقَةِ عادٍ وَ ثَمُودَ)
ولید از شنیدن این آیات لرزه بر اندامش افتاد و موبرتنش راست شد، از جا برخاست و به خانه خود رفت و در را به روى خویش بست، تا آنجا که سران قریش گمان کردند او متمایل به آئین اسلام شده. وقتى به سراغش آمدند و توضیح خواستند؛ گفت: من هرگز مسلمان نشده‌ام، ولى حقآ سخنان محمد (صلي الله عليه و آله) جاذبه عجیبى دارد که دل‌ها را با خود مى‌برد! و من پیشنهاد مى‌کنم آن را سحر! بنامید.⁽¹³⁾
آیا اینگونه تهدیدها که در آیات قرآن و سایر منابع دینى آمده؛ نمى‌تواند انگیزه حرکت به سوى تحقیق (براى کسانى که هنوز ایمان نیاورده‌اند) گردد؟

در هفتمین آیه مورد بحث، پیامبر (صلي الله عليه و آله) مأمور مى‌شود که همه مخالفان خود را مخاطب ساخته و به یک مسأله اندرز دهد و آن اینکه: به صورت انفرادى یا جمعى براى خدا قیام کنند و فکر خود را به کار گیرند تا بدانند پیامبر اسلام (صلي الله عليه و آله) نه مجنون است (و نه ساحر) بلکه بیم دهنده‌اى است در برابر عذاب شدید الهى (اِنْ هُوَ اِلّا نَذِیْرٌ لَّکُمْ بَیْنَ یَدَىْ عَذَابٍ شَدِیْدٍ) تمام تعبیرهاى این آیه، حساب شده است.
تعبیر به «انّما» که براى حصر است. (فقط یک چیز) تعبیر به «موعظه» که معمولا در مواردى به کار مى‌رود که عقل به چیزى حکم مى‌کند، ولى چون انسان از آن غفلت دارد، شخص دلسوزى او را اندرز مى‌دهد و بیدار مى‌کند. تعبیر به «قیام» که نشانه آمادگى کامل براى انجام هدف‌هاى جدّى است.
تعبیر به «مَثْنى» و «فُرادى» که اشاره به فعالیّت جمعى و فردى و تلاش‌هاى همه جانبه در این راه است (مسلمّآ انسان در تنهایى عمیق‌تر فکر مى‌کند، ولى در جمع، کامل‌تر مى‌اندیشد. چرا که افکار به یکدیگر ضمیمه مى‌شوند و جمع میان این دو بهترین راه است) ⁽¹⁴⁾
سپس تعبیر به «تفکّر» که از درون مى‌جوشد و انسان را، به دلائل روشن عقلى رهنمون مى‌گردد.
تعبیر به «لکم»، «براى شما» آن هم آمیخته با مسأله انذار و توجّه به عذاب شدید؛ اشاره به این است که در اینجا تنها سود و زیان خود شما مطرح است و پیامبر (صلي الله عليه و آله) هم، هدفى غیر از این ندارد.
آیا با این حال نباید دعوتش را جدّى بگیرند، و روى آن بیندیشند و حق را بیابند و از آن پیروى کنند.

نتیجه

آیات فوق و آیات مشابه دیگر، به خوبى از انگیزه عقلانى جستجوگرى در طریق معرفة الله پرده برمى‌دارد و نشان مى‌دهد که هیچ انسان عاقلى نمى‌تواند در برابر فریادهاى عظیمى که از سوى فرستادگان الهى در زمینه دعوت به سوى خدا که با سرنوشت همگان پیوند نزدیک دارد، خاموش بماند و ساکت بنشیند و این نخستین انگیزه تحقیقات مذهبى است. 

1- در حدیثى از امام موسى بن جعفر (عليه السلام) آمده است که یکى از یارانش از آن حضرت درباره «ضُعَفاء» (مُسْتَضْعَفِین) سؤال کرد، امام (ع) در پاسخ چنین نوشت: «الضَّعِیفُ مَنْ لَمْ تُرْفَعْ اِلَیْهِ حُجَّةٌ، وَلَمْ یَعْرِف الاِْخْتِلافَ، فَاِذا عَرَفَ الاِْخْتِلافَ فَلْیَسَ بِمُسْتَضْعَفٍ» «مستضعف کسى است که دلیلى براى او اقامه نشده و از اختلاف (درباره دین و مذهب) آگاهى نیافته، هنگامى که از وجود اختلاف با خبر شد دیگر مستضعف نیست!»⁽¹⁵⁾
2- همین معنى از امام صادق (عليه السلام) نقل شده است که فرمود: «مَنْ عَرَفَ اخْتِلافَ النّاسِ فَلَیْسَ بِمُسْتَضْعَفٍ» «کسى که اختلاف مردم را بداند مستضعف نیست.» ⁽¹⁶⁾
اشاره به اینکه هنگامى که انسان از وجود اختلاف با خبر شد عقل او را وادار به تحقیق و مطالعه مى‌کند و در این هنگام مستضعف محسوب نمى‌شود.
البته منظور از مستضعف در اینجا همان مستضعف فکرى است، که گاه ما او را جاهل قاصر مى‌نامیم.
3- در حدیث دیگرى از پیغمبر اکرم (صلي الله عليه و آله) آمده است: «أَرْبَعَةٌ تَلْزَمُ کُلَّ ذِى حِجَى وَ عَقلٍ مِن أُمَّتِى قِیْلَ یا رَسُوْلَ اللهِ! ما هنَّ؟ قال: اِسْتِماعُ الْعِلْمِ وَ حِفْظُهُ وَ نَشْرُهُ وَ الْعَمَلُ بِهِ»: «چهار چیز است که براى هر صاحب خرد و عقلى از امت من لازم است: گوش فرا دادن به علم و دانش و حفظ و نشر و عمل به آن» ⁽¹⁷⁾
به این ترتیب پیامبر (صلي الله عليه و آله) استماع و تحقیق را از آثار و نشانه‌هاى عقل و درایت شمرده است.
2- معاندان لجوج
همیشه در برابر افراد آزاده‌اى که تحقیق از حق را وظیفه عقلانى خود مى‌دانند گروهى بوده‌اند که همچون خفّاشان از دیدن چهره حق وحشت داشته‌اند، حتى اگر صداى منادیان الهى در کنار گوش آنها بلند مى‌شد گوش‌هاى خود را مى‌بستند تا صداى حق را نشنوند!
قرآن درباره گروهى از قوم نوح (عليه السلام) از زبان آن پیامبر بزرگ به هنگام شکایت از آنها به درگاه پروردگار چنین نقل مى‌کند: (وَاِنِّى کُلَّما دَعَوْتُهُمْ لِتَغْفِرَلَهُمْ جَعَلُوا أَصابِعَهُمْ فِى آذانِهِمْ وَ استْتَغْشَوا ثِیابَهُمْ وَ أصَرُّوا وَ اسْتَکْبَرُوْا اسْتِکْبارآ ) ⁽¹⁸⁾: « و من هر زمان آنها را دعوت کردم (که ایمان بیاورند) تا تو آنها را بیامرزى، انگشتان خویش را در گوشهایشان قرارداده و لباسهایشان را بر خود پیچیدند و در مخالفت اصرار ورزیدند و بشدّت استکبار کردند»
مشرکان مکه که گویى وارثان قوم لجوج نوح بودند نیز دست کمى از آنها نداشتند. قرآن از آنها چنین نقل مى‌کند: (وَ قالَ الَّذِیْنَ کَفَرُوا لا تَسْمَعُوا لِهَذا الْقُرآنِ وَ اَلْغَوا فِیهِ لَعَلَّکُمْ تَغْلِبُونَ ): « کافران گفتند: «به این قرآن گوش فرا ندهید و به هنگام تلاوت آن جنجال کنید، شاید پیروز شوید.» ⁽¹⁹⁾
این گروه که اتباع و پیروانى در هر عصر و زمانى دارند، هرگز به خود اجازه تحقیق در مسائل را نمى‌دهند. آنها بى خردان احمقى هستند که همچون خفّاش از نور آفتاب وحشت دارند، همیشه به تاریکى پناه مى‌برند و به جهل افتخار مى‌کنند، آنها از همه محروم‌ترند، چرا که عدو آفتاب آشکار هستند.