تفسير موضوعي قرآن كريم
برگرفته شده از کتاب پيام قرآن نوشته آيت الله العظمي مکارم شيرازي
مگر لذت در مقایسه با فقدان نیست؟
معروف است که «فقدان ها» همیشه ارزش «وجدان ها» را آشکار مى سازد، و به تعبیر دیگر نعمت ها و مواهب الهى را همیشه در مقایسه با زوال آنها مى توان شناخت اگر بیمارى در عالم وجود نداشت هیچ کس نمى دانست نعمت سلامتى چه گوهر گران بهایى است؟ و اگر ناامنى روى نمى داد قیمت نعمت امنیت هرگز شناخته نمى شد!.
روى این حساب در بهشت که فقدانى وجود ندارد نه ناآرامى است، نه بیمارى و تعب، نه قحطى و خشکسالى و... بنابراین ارزش آنهمه نعمت ها تدریجاً به فراموشى سپرده مى شود و طبعاً در این حال لذّتى احساس نخواهد شد.
پاسخ این سؤال چندان پیچیده نیست، زیرا بهشتیان از یکسو با اشرافى که بر اهل دوزخ دارند مى توانند حال خود را با آنها مقایسه کنند، هنگامى که این تفاوت عظیم را ببینند از نعمت هاى بى پایانى که در آن هستند لذّت مى برند.
قرآن مجید ناظر بودن بهشتیان را بر وضع دوزخیان کراراً یادآور شده، در آیه 50 سوره اعراف مى خوانیم: (وَنادى اَصْحابُ النَّارِ اَصْحابَ الجَنَّةِ اَنْ افیضُوا عَلَیْنا مِنَ الماءِ اَوْ مِمّا رَزَقَکُمُ الله قالُوا اِنَّ الله حَرَّمَهُما عَلَى الکافِرِینَ): «اهل دوزخ بهشتیان را صدا مى زنند که (محبت کنید و) مقدارى آب یا از آنچه خدا به شما روزى داده به ما ببخشید، آنها مى گویند خداوند این ها را بر کافران حرام کرده است».
و در آیات سوره صافّات مى خوانیم: (فَاَقْبَلَ بَعَضُهُمْ عَلَى بَعْض یَتَسائلُونَ - قالَ قائِلٌ مِنْهُم اِنّی کانَ لی قَرینٌ... فَاطَّلَعَ فَرَآهُ فی سَواءِ الجَحیم - قالَ تَالله اِنْ کِدْتَ لَتُرْدِینِ - وَلَوْ لا نِعْمَةُ رَبّی لَکُنْتُ مِنَ المُحْضَرِینَ): «بعضى از بهشتیان رو به بعضى دیگر کرده، سؤال مى کنند - یکى از آنها مى گوید: من همنشین (گنهکار و بى ایمانى) داشتم... ناگهان نگاه مى کند او را در وسط دوزخ مى بیند - به او مى گوید: به خدا سوگند چیزى نمانده بود که مرا نیز به هلاکت بکشانى! - و هرگاه نعمت پروردگارم نبود من نیز از احضار شدگان در دوزخ بودم» (صافات - 50 و 51 و 55 و 56).
باز در سوره اعراف مى خوانیم: (و نادى اَصْحابُ الجَنَّةِ اَصْحابَ النّارِ اَنْ قَدْ وَجَدْنا ما وَعَدنا رَبُّنا حَقّا فَهَلْ وَجَدْتُمْ ما وَعَدَ رَبُّکُمْ حَقّاً قالُوا نَعَمْ فَاَذَّنَ مُؤَذِّنٌ بَیْنَهُمْ اَنْ لَعْنَةٌ الله عَلى الظّالِمِینَ):
«اهل بهشت، دوزخیان را صدا مى زنند که ما آنچه را پروردگارمان وعده داده بود همه را حق یافتیم، آیا شما هم آنچه را پروردگارتان وعده داده بود حق یافتید؟ مى گویند بله، در این هنگام ندا دهنده اى در میان آنها ندا مى دهد که لعنت خدا بر ستمگران باد! (اعراف - 44).
از مجموع این آیات به وضوح استفاده مى شود که نه ساکنان بهشت از وضع حال دوزخیان بیخبرند و نه ساکنان دوزخ از حال بهشتیان، اطلاع بهشتیان سبب مزید سرور و نعمت آنهاست، که در آن عذاب هاى دردناک گرفتار نشدند، و در میان آنهمه نعمت غوطه ورند، و به عکس دوزخیان از این مقایسه رنج مى برند.
در حدیثى از امام صادق(علیه السلام) مى خوانیم: «هر انسانى منزلى در بهشت و منزلى در دوزخ دارد، هنگامى که بهشتیان ساکن بهشت و دوزخیان ساکن دوزخ مى شوند کسى صدا مى زند اى اهل بهشت نگاه کنید آنها نگاه به دوزخ مى کنند، در این حال منازل آنها را در دوزخ بالا مى آورند و به آنها نشان مى دهند و به آنها گفته مى شود! این منازلى است که اگر معصیت پروردگارتان مى کردید داخل آن مى شدید! سپس امام فرمود: اگر ممکن بود کسى از خوشحالى بمیرد اهل بهشت در آن هنگام از خوشحالى مى مردند! چرا که آنهمه عذاب از آنها باز گردانده شده (نظیر همین معنا در مورد دوزخیان در ذیل این روایت بیان شده که آنها با ملاحظه جایگاه خود در بهشت چنان غمگین مى شوند که از غصه و اندوه مى خواهند بمیرند).(1)
نظیر همین مطلب به طور فشرده تر از پیغمبر اکرم(صلى الله علیه وآله وسلم) در تفسیر درالمنثور نقل شده است.(2)
وجود دو منزلگاه براى هر انسان اشاره به زمینه ها و استعدادهایى است که بالقوه در هر انسانى وجود دارد، و مطابق این استعدادها و زمینه ها محل هایى در دوزخ و بهشت براى آنان تعیین شده، این هیچ منافات با آنچه قبل گفتیم ندارد که با اعمال خود این منزلگاه ها را بسازند و از هر نظر تکمیل کنند و زمینه ها را به فعلیت کامل برسانند.
اینها همه از یکسو، از سوى دیگر بهشتیان هرگز خاطره دنیا را فراموش نکرده اند، و مى توانند با مقایسه حال خود نسبت به وضع دنیا به ارزش آن همه نعمت ها و مواهب بیشمار الهى پى برند.
در آیات 25 تا 27 سوره طور مى خوانیم: (وَ اَقْبَلَ بَعْضُهُمْ عَلى بَعْض یَتَسائلُونَ قالُوا اِنّا کُنا قَبْلُ فی اَهِْلنا مُشْفِقینَ - فَمنّ الله عَلَیْنا وَ وقینا عَذابُ السَّمُومِ): «بعضى از بهشتیان رو به بعضى دیگر مى کنند و از (گذشته) مى پرسند - و مى گویند ما در میان خانواده خود بیمناک بودیم - اما خدا منت بر ما نهاد و ما را از عذاب کشنده حفظ کرد».
این تعبیر به خوبى نشان مى دهد که بهشتیان نگرانى ها و ناراحتى هاى دینا را به خاطر دارند و آن را با آنچه در آن هستند مقایسه مى کنند، بدیهى است این مقایسه مى تواند عظمت مواهبى را که از آن برخوردارند آشکار کند.
پی نوشتها:
(1). بحارالأنوار، جلد 8، صفحه 142، حدیث 26.
(2). تفسیر درالمنثور طبق نقل المیزان، صفحه 139 (ذیل آیات سوره اعراف).