نشانه‌هاى او در آفرینش کوه‌ها

مقدمه:
هرکس به طور اجمال مى‌داند که آبادى‌ها و از بسیارى شهرهاى مهم در دامنه کوه‌هاى بزرگ یا در لابه‌لاى آنها است و نهرهاى عظیم که مایه آبادى شهرها است از کوه‌هاى بزرگ سرچشمه مى‌گیرد، ولى نقش کوه‌ها در زندگى انسان‌ها منحصر به اینها نیست، هرچند اینها نیز به نوبه خود بسیار مهم است.
کوه‌ها نقش بسیار مهمّى در زندگى انسان‌ها، بلکه تمام موجودات زنده روى زمین دارند و فوائد و برکات آنها بسیار متنوّع است، به طورى که اگر گفته شود کره زمین منهاى وجود کوه‌ها به هیچ وجه قابل زندگى نیست، اغراق نخواهد بود.
به همین دلیل قرآن مجید در آیات فراوانى روى مسأله آفرینش کوه‌ها به عنوان یکى از آیات توحید و نشانه‌هاى علم و قدرت پروردگار تکیه کرده است. با این اشاره به آیات زیر گوش‌جان فرا مى‌دهیم:

1-(أَفَلا یَنْظُرُونَ إِلَى الْإِبِلِ کَیْفَ خُلِقَتْ وَ إِلَى السَّماءِ کَیْفَ رُفِعَتْ وَ إِلَى الْجِبالِ کَیْفَ نُصِبَتْ)⁽¹⁾

2-(أَلَمْ نَجْعَلِ الْأَرْضَ مِهاداً وَ الْجِبالَ أَوْتاداً)⁽²⁾

3-(وَ هُوَ الَّذِی مَدَّ الْأَرْضَ وَ جَعَلَ فِیهَا رَوَاسِىَ وَ أَنْهَاراً)⁽³⁾

4-(وَ أَلْقى فِی الْأَرْضِ رَواسِیَ أَنْ تَمِیدَ بِکُمْ وَ أَنْهاراً وَ سُبُلاً لَعَلَّکُمْ تَهْتَدُونَ)⁽⁴⁾

5-(وَ جَعَلْنا فِی الْأَرْضِ رَواسِیَ أَنْ تَمِیدَ بِهِمْ وَ جَعَلْنا فِیها فِجاجاً سُبُلاً لَعَلَّهُمْ یَهْتَدُونَ)⁽⁵⁾

6-(وَ جَعَلَ فِیها رَواسِىَ مِنْ فَوْقِها وَ بارَکَ فِیها وَ قَدَّرَ فِیها أَقْواتَها فِی أَرْبَعَةِ أَیّامٍ سَواءً لِلسّائِلِینَ)⁽⁶⁾

7-(وَ جَعَلْنا فِیها رَواسِیَ شامِخاتٍ وَ أَسْقَیْناکُمْ ماءً فُراتاً)⁽⁷⁾

8-(أَمَّنْ جَعَلَ الْأَرْضَ قَراراً وَ جَعَلَ خِلالَها أَنْهاراً وَ جَعَلَ لَها رَواسِیَ وَ جَعَلَ بَیْنَ الْبَحْرَیْنِ حاجِزاً أَإِلهٌ مَعَ اللهِ بَلْ أَکْثَرُهُمْ لا یَعْلَمُونَ)⁽⁸⁾

9-(وَ اللهُ جَعَلَ لَکُمْ مِمّا خَلَقَ ظِلالاً وَ جَعَلَ لَکُمْ مِنَ الْجِبالِ أَکْناناً)⁽⁹⁾

10-(وَ مِنَ الْجِبالِ جُدَدٌ بِیضٌ وَ حُمْرٌ مُخْتَلِفٌ أَلْوانُها وَ غَرابِیبُ سُودٌ)⁽¹⁰⁾ 

ترجمه:

1- «آیا آنان به شتر نمى‌نگرند که چگونه آفریده شده است؟! و به آسمان که چگونه برافراشته شده؟! و به کوه‌ها که چگونه در جاى خود نصب گردیده؟!»
2- «آیا زمین را محل آرامش (شما) قرار ندادیم؟! و کوه‌ها را میخ‌هایى (براى زمین)؟!»
3- «و او کسى است که زمین را گسترد و در آن کوه‌هاى استوار و نهرهایى قرارداد»
4- «و در زمین، کوه‌هاى استوارى قرار داد تا شما را نلرزاند و نهرها و راه‌هایى ایجاد کرد، تا (به مقصدتان) راه یابید.»
5- «و در زمین، کوه‌هاى استوارى قرار دادیم، مبادا آنان را بلرزاند! ودر آن، دره‌ها و راه‌هایى قرار دادیم تا راه یابند»
6- «او برفراز زمین کوه‌هاى استوارى قرار داد و برکاتى در آن نهاد و مواد غذایى آن را مقدّر فرمود، ـ اینها همه در چهار روز (= چهار دوران ) بود ـ درست به اندازه نیاز تقاضا کنندگان.»
7- «و در آن کوه‌هاى استوار و بلند قرار دادیم و آبى گوارا به شما نوشاندیم.»
8- «آیا کسى که زمین را مستقر و آرام قرارداد، و در میان آن نهرهایى روان ساخت، و براى زمین کوه‌هاى ثابت و پابرجا ایجاد کرد، و میان دو دریا مانعى قرار داد (تا باهم مخلوط نشوند، و با این حال) آیا معبودى با خدا است؟ نه، بلکه اکثر آنها نمى‌دانند (و جاهلند).»
9- «و (نیز) خداوند از آنچه آفریده است سایه‌هایى براى شما قرار داده و از کوه‌ها پناهگاه‌هایى»
10- «... و از کوهها نیز (به لطف پروردگار) راه‌هایى آفریده شده سفید و سرخ و به رنگ‌هاى مختلف و گاه به رنگ کاملاً سیاه» 

شرح مفردات

«جَبَل» (بر وزن عسل) به معنى کوه است. هرچند بعضى از ارباب لغت در تفسیر آن گفته‌اند نقطه مقابل زمین‌هاى مسطّح است و بعضى آن را به قسمت‌هاى مرتفع از زمین که بلند و طولانى باشد تفسیر کرده اند، ظاهراً همه این تعبیرات اشاره به یک معنى است. البته گاهى این واژه در معانى کنائى نیز به کار مى‌رود و به اشخاص پر مقاومت و بزرگ «جبل» گفته مى‌شود و «جِبلّى» به صفاتى گفته مى‌شود که در طبیعت انسان ثابت است و نقل و انتقال نمى‌پذیرد، (مانند: کوه) و به گروه و جماعت در لغت عرب نیز «جِبِلّ» (به کسر جیم و با و تشدید لام) گفته مى‌شود به خاطر تشبیه به کوه در عظمت.⁽¹¹⁾
«رواسى» جمع «راسِیة» به معنى کوه‌هاى سخت و پابرجا است؛و در اصل از «رسو» (بر وزن رَسْم و غُلُوّ) به معنى ثابت و پا برجا بودن گرفتن شده است. به ظرف‌هاى بزرگى که در زمین کار مى‌گذارند و ثابت است نیز «راسیه» گفته مى‌شود. - مانند « قُدُورٍ راسِیاتٍ » که در داستان سلیمان در قرآن مجید آمده و به معنى دیگ‌هاى بزرگ و ثابت است - به ستون‌هاى ثابت وسط خیمه نیز «رسىّ» اطلاق مى‌شود و «مرسات» به لنگر کشتى مى‌گویند که باعث ثبات و قرار گرفتن کشتى در یک نقطه است.
این واژه‌گاه به معنى برقرار ساختن صلح در میان جمعیّت نیز به کار مى‌رود، چرا که صلح مایه ثبات یک کشور است.

تفسیر و جمع‌بندى

برکات و اسرار عجیب کوه‌ها

در نخستین بخش از این آیات مردم را دعوت به مطالعه نشانه‌هاى خداوند در آسمان و زمین مى‌کند و بعد از اشاره‌اى به چگونگى خلقت شتر و همچنین برپا شدن آسمان که با آن همه عظمت‌اش بدون ستون برپا است، به وضع کوه‌ها اشاره کرده مى‌فرماید: «آیا آنها به کوه‌ها نگاه نمى‌کنند که چگونه در جاى خود نصب شده‌اند»؟ (وَ اِلىَ الْجِبالِ کَیْفَ نُصِبَتْ)
این تعبیر ممکن است اشاره به ثبات و استقرار کوه‌ها در جاى خود و جلوگیرى از لرزش‌هاى زمین - که در آیات بعد به آن اشاره خواهد شد - باشد و یا اشاره به ایستادگى در مقابل طوفان‌ها و تند بادها و ایجاد پناهگاه‌هاى مطمئن براى بشر و مخازنى براى نگهدارى آب‌ها، به صورت چشمه‌ها و قنات‌ها و نهرها.
این تعبیر ممکن است اشاره ظریفى به مسأله طرز تشکیل کوه‌ها و پیدایش آنها باشد که علم امروز از آن پرده برداشته و مى‌گوید کوه‌ها بر اثر عوامل مختلفى به وجود مى‌آید: گاه به خاطر چین خوردگى‌هاى زمین و گاه بر اثر آتشفشان‌ها و گاه نتیجه آبرفت‌هاى ناشى از باران است که اطراف آن را مى‌شوید و با خود مى‌برد و قسمت محکم و پر صلابت بر جاى خود ثابت مى‌ماند. در درون دریاها نیز کوه‌هاى بسیارى از رسوبات حیوانات مانند مرجان‌ها به وجود مى‌آید که به آنها کوه‌ها و جزایر مرجانى مى‌گویند.
تمام این معانى ممکن است در جمله (کَیْفَ نُصِبَتْ) «چگونه برپا و ثابت شده» جمع باشد. 

توضیحات

1- نقش کوه‌ها و اعجاز علمى قرآن

1- شاید تا یک قرن پیش نظریه دانشمندان بر سطحى بودن کوه‌ها قرار داشت و تصوّر عمومى این بود که تمام کوه‌ها قطعات عظیمى از سنگ است که روى زمین قرار گرفته است. ولى با گذشت زمان پرده از روى راز مهمّى برداشته شد و دانشمندان به این حقیقت پى بردند که قسمت عمده هر کوه در زیر زمین قرار گرفته است!
ژرژ گاموف، در کتاب سر گذشت زمین، مى‌گوید: «مطابق نظریه‌هاى کنونى کوه‌هاى زمین موضعى شبیه به کوههاى یخى دارند که تحت تأثیر فشار یخ در نواحى قطبى به وجود مى‌آیند. هرکس نواحى قطبى را بازدید کرده باشد به خوبى مى‌داند که وقتى قطعات عظیم یخ بر اثر فشار شکسته مى‌شوند بر روى هم قرار مى‌گیرند. - و به دریاها مى‌ریزند، در این هنگام - بیشتر حجم یخ معمولا در آب فرو مى‌رود - شاید تنها یک دهم آن از آب بیرون است و نه دهم زیر آب - به همین طریق در برابر هر کوهى که از سطح زمین بلند مى‌شود یک کوه منفى از جنس سنگ خارا درون لایه بازالتى نرم و تحتانى قرار گرفته است.»^‌(15) از اینجا به این نکته اعجازآمیز قرآنى پى مى‌بریم که کوه‌ها را «اوتاد» و میخ‌هاى زمین نامیده، چرا که مى‌دانیم همیشه قسمت عمده میخ را در دیوار یا اشیاء دیگر فرو مى‌برند!
همچنین نیز از آنجا که میخ‌ها را براى استحکام یک شىء، یا پیوند قطعات مختلف آن با یکدیگر به کار مى‌برند این تعبیر اشاره لطیفى است به تأثیر مهمّى که کوه‌ها در جلوگیرى از متلاشى شدن قطعات زمین بر اثر فشار درونى کره زمین و فشار ناشى جزر و مدها دارد.
2- کوه‌ها نه تنها در آرامش زمین که در آرامش هواى اطراف زمین نیز فوق‌العاده مؤثّرند. هرکسى مى‌داند که در یک کویر پهناور زندگى غیر ممکن است، چرا که هوا در آنجا غالباً طوفانى و پر گرد و غبار است و نه تنها آرامش در آنجا نیست، که نفس کشیدن هم مشکل و ناراحت کننده است. آرى این قامت بر افراشته کوه‌ها است که جلو این تند بادهاى دیوانه را مى‌گیرد و آنها را به عقب مى‌راند، یا به ارتفاعات بالاى جو مى‌فرستد.
3- از این گذشته کوه‌ها تأثیر فراوانى در نزول برف و باران دارند، زیرا بر سر راه ابرها و رطوبت‌هاى برخاسته از دریا قد علم کرده و آنها را متوقّف و وادار به باریدن مى‌کنند. قسمتى از این باران‌ها را از دامنه خود سرازیر کرده و قسمتى را در دل خود، یا به صورت برف و یخ در قلّه‌هاى خود نگهدارى مى‌کنند.
4- همچنین کوه‌ها در تعدیل گرماى هوا مخصوصاً در مناطق استوائى نقش مؤثّرى دارند. زیرا بلندى کوه‌ها سبب دورى مناطق مجاور آنها از سطح زمین مى‌گردد، و مى‌دانیم هر قدر از سطح زمین دورتر شویم هوا خنک تر مى‌گردد.
5- کوه‌ها اثر مهمّ دیگرى در باز داشتن ریگ‌هاى روان دارند. مى‌دانیم ریگ‌هاى روان که با وزش بادها در صحراهاى بى آب و علف از نقطه‌اى به نقطه‌اى دیگر حرکت کرده، گاهى درختان و انسان‌ها و قافله‌ها و حتى آبادى‌ها را در زیر خود دفن مى‌کنند و مایه هلاکت گیاهان و حیوانات مى‌شوند. اگر آنها مهار نشوند به همه مناطق روى زمین حمله مى‌کنند، و هیچ عاملى بهتر از کوه‌ها نمى‌تواند آنها را مهار کند.
این منافع بزرگ به اضافه فوائد بسیار مهمّ دیگرى که در تفسیر آیات بالا ذکر کردیم، ما را به نقش مهمّ کوه‌ها از یک سو، و عظمت آیات قرآن در این زمینه از سوى دیگر آشنا مى‌سازد. 

2- سخنى از امام صادق (عليه السلام) درباره کوه‌ها

در حدیث توحید مفضّل که حدیثى است بسیار پر محتوا و بیانگر اسرار آفرینش در جنبه‌هاى مختلف و به منظور شناخت خداوند است، چنین آمده است:
«اى مفضّل! به این کوه‌هاى متراکم از سنگ و خاک نظر کن، که بى خبران آنها را امورى اضافى و بى‌فایده مى‌پندارند در حالى که منافع فراوانى در آنها است. از جمله اینکه:
برف‌ها بر آن مى‌بارد و در قلّه‌هاى آن براى نیازمندان ذخیره مى‌شود، و تدریجاً ذوب مى‌گردد و چشمه‌هاى پر آب جارى مى‌شود، و از به هم پیوستن آنها به یکدیگر نهرهاى عظیم تشکیل مى‌گردد، انواع گیاهان و مواد داروئى که در صحراها نمى‌روید بر کوه‌ها مى‌روید.
در کوه‌ها غارها و پناهگاه‌هایى براى حیوانات وحشى وجود دارد و نیز در کوه‌ها مى توان دژها و قلعه‌هاى محکم براى مقابله با دشمنان ساخت. بعلاوه از کوه‌ها سنگ‌هایى تراشیده مى‌شود که براى ساختمان‌ها و سنگ آسیاب مورد استفاده قرار مى‌گیرد.
در کوه‌ها معادن انواع فلزات گرانب‌ها قرار دارد و در آنها فوائد فراوان دیگرى است که هیچ‌کس آن را نمى‌داند جز خداوندى که آنها را در علم خود مقدّر فرموده است.»⁽¹⁶⁾
جمله سر بسته‌اى که در پایان کلام امام صادق (عليه السلام) طبق این حدیث آمده است، ممکن است اشاره به منافع مهمّ دیگرى باشد که با پیشرفت علوم تدریجاً کشف شده، و در بحث‌هاى گذشته به آنها اشاره شد و یا منافع مهمّ دیگرى که هنوز از چشم تیزبین علم و دانش بشرى مخفى مانده است.

3- سخنى از یک دانشمند بزرگ

مرحوم علّامه مجلسى در بحارالانوار هنگامى که بحث کوه‌ها را مطرح مى‌کند، در تفسیر آیه‌اى که مى‌گوید: «خداوند کوه‌ها را میخ‌هاى زمین قرار داده» هفت تفسیر ذکر مى‌کند که سومین تفسیر آن چنین است:
«آنچه به فکر من مى‌آید این است که تأثیر کوه‌ها در جلوگیرى از اضطراب و لرزش زمین به سبب آن است که در اعماق زمین به هم پیوسته و شبکه‌اى تشکیل داده‌اند، به گونه اى که زمین را از تشتّت و پراکندگى حفظ مى‌کنند. آنها در حقیقت به منزله میخ‌هایى هستند که به درها مى‌کوبند، درهایى که مرکّب از قطعات زیادى از چوب‌ها است، و سبب مى‌شود این قطعات به یکدیگر بچسبند و متفرّق نشوند. این حقیقت براى کسانى که چاه‌ها را در زمین حفر مى‌کنند روشن است، زیرا اگر به کار خود ادامه دهند به سنگ‌هاى سخت و محکم مى‌رسند. بعلاوه ملاحظه مى‌کنید که اکثر قطعه‌هاى زمین در میان کوه‌هایى که به آنها احاطه کرده واقع شده، گوئى آنها از زیر به هم پیوسته است و همچون ظرفى است براى قطعات زمین که آنها را از تشتّت و پراکنده‌گى و اضطراب به هنگامى که عوامل اضطراب فراهم مى‌گردد حفظ مى‌کند.»⁽¹⁷⁾
این سخن با توجّه به اینکه طبق تصریح بعضى از دانشمندان اخیر - که در بالا آوردیم - جزء اکتشافات یکصد ساله اخیر مى‌باشد، مطلب بسیار جالبى به نظر مى‌رسد که این عالم بزرگ اسلامى حدود سیصد سال قبل به آن توجّه پیدا کرده است.

4- یک حدیث اعجازآمیز درباره پیدایش کوه‌ها