تفسير موضوعي قرآن كريم

برگرفته شده از کتاب پیام قرآن نوشته آیت الله العظمی مکارم شیرازی

هادى

هدایت چه از نظر تکوین و قوانین آفرینش و چه از نظر تشریع و تعلیم و تربیت و احکام شریعت، همه از ناحیه خدا است.
او است که نطفه بى ارزش را در مراحل تکامل جنین رهبرى و هدایت مى کند و از آن موجود بى مقدار، انسانى بزرگ و والا مى سازد.
او است که از طریق وحى و ارسال انبیاء، دست انسان ها را گرفته و از وادى ضلالت به شاهراه هدایت رهنمون مى شود و لذا پیوسته در نمازهایمان از او مى خواهیم که ما را به صراط مستقیم هدایت کند و ثابت قدم دارد، چرا که هادى او است. اکنون گوش به آیات زیر مى سپاریم:
توصیف خداوند به هادى فقط دو بار در قرآن مجید آمده است:

1. (وَ کَفى بِرَبِّکَ هادِیاً وَ نَصِیراً): «همین بس که پروردگارت هادى و یاور (تو) باشد.»⁽¹⁾

2. (وَ إِنَّ اللهَ لَهادِ الَّذِینَ آمَنُوا إِلى صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ): «به سوى صراط مستقیم هدایت مى کند.» ⁽²⁾

توضیح و پیام

واژه «هادى» از ماده «هدایت» در اصل به معناى دلالت و راهنمائى توأم با لطف است و «هدیّه» را نیز به همین جهت هدیّه نامیده اند، این سخنى است که راغب در مفردات آورده، ولى در مقائیس اللّغه دو معنا براى آن ذکر شده: راهنمائى کردن و هدیّه فرستادن، هرچند گفته اول که هر دو معنا را به یک ریشه باز مى گرداند مناسب تر به نظر مى رسد.
در لغت عرب به روز نیز هادى گفته مى شود، چون مایه هدایت مردم است و «هادیه» به عصا مى گویند که نابینایان را رهبرى مى کند، حیواناتى که در پیشاپیش گلّه حرکت مى کنند «هوادى» نام دارند و به گردن اسب ها نیز «هوادى» اطلاق مى شود.
به شترانى که به عنوان قربانى به سوى خانه خدا مى آورند «هدْى» (بر وزن سعى) گفته مى شود، چرا که هدیه هاى مؤمنان به خانه خدا است.⁽³⁾
به هر حال این واژه هنگامى که به عنوان یکى از صفات افعال الهى به کار مى رود و اشاره به مسأله راهبرى او در تمام شئون حیات مادى و معنوى، ظاهرى و باطنى، تکوینى و تشریعى است.
خدائى که امواج هدایتش سراسر عالم وجود را در برگرفته و اگر لحظه اى از هدایت هاى تکوینى و تشریعى او دور بمانیم گمراه و نابوده مى شویم.
در مفردات چهار مرحله براى هدایت الهى (با استشهاد به آیات قرآن) ذکر شده:
1. هدایتى که جنبه عام دارد و تمام مکلّفان را شامل مى شود و آن نوعى هدایت تکوینى است که شامل عقل و هوش و معلومات فطرى و ضرورى مى شود، آیه (قالَ رَبُّنَا الَّذِی أَعْطى کُلَّ شَیْءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدَى): «پروردگار ما همان کسى است که به هر موجودى، آنچه را لازمه آفرینش او بوده داده، سپس هدایت کرده است.»⁽⁴⁾ اشاره به آن است.
2. هدایتى که به وسیله انبیاء و رسولان پروردگار و کتب آسمانى صورت مى گیرد (هدایت تشریعى) آیه: (وَ جَعَلْنا مِنْهُمْ أَئِمَّةً یَهْدُونَ بِأَمْرِنا لَمّا صَبَرُوا وَ کانُوا بِآیاتِنا یُوقِنُونَ): «و از آنان پیشوایانى قرار دادیم که به فرمان ما (مردم را) هدایت مى کردند.»⁽⁵⁾ اشاره به آن است.
3. هدایت به معناى «توفیق» که ویژه گروهى از بندگان است، آیه (وَ الَّذِینَ اهْتَدَوْا زادَهُمْ هُدىً): «کسانى که هدایت یافته اند، (خداوند) بر هدایتشان مى افزاید»⁽⁶⁾ به آن اشاره می‌کند.
4. هدایت در آخرت به سوى بهشت (که به معناى ثواب و پاداش الهى است) چنانکه از قول بهشتیان مى خوانیم: (وَ قالُوا الْحَمْدُ لِلّهِ الَّذی هَدانا لِهذا): «ستایش مخصوص خداوندى است که ما را به این (همه نعمتها) رهنمون شد.»⁽⁷⁾ و این مراحل چهارگانه که یکى بعد از دیگرى قرار گرفته و تا مرحله نخست حاصل نشود دومى حاصل نمى گردد و تا دومى حاصل نگردد نوبت به سومى نمى رسد.
سرانجام به پیامى که این توصیف الهى در بر دارد گوش فرا مى دهیم که از یک سو به ما مى گوید تمام عالم هستى به فرمان خدا براى هدایت شما بسیج شده و شما هستید که باید به این برنامه هاى هدایت لبّیک گوئید و نداى الهى را بشنوید و با همرهى خضر تکوین و تشریع طى این مرحله کنید تا از ظلمات و گمراهى به درآئید.
از سوى دیگر تخلّق به این اخلاق الهى ایجاب مى کند که هرکس در طریق هدایت دیگران بکوشد و دست همنوعان را بگیرد و از مراحل مختلف کمال بگذراند و به سر منزل مقصود که همان معرفة الله و تجلى اسماء صفات او است برساند.