تفسیر موضوعی قرآن کریم
برگرفته شده از کتاب پیام قرآن نوشته آیت الله العظمی مکارم شیرازی
آيه وزارت
در سوره طه از آيه 29 تا 32 از زبان موسى(عليه السلام) مى خوانيم: ( وَاجعَلْ لى وَزيراً مِنْ اَهلى ـ هارُونَ اَخى ـ اُشدُدْ بِهِ اَزرى ـ وَاَشْرِكْهُ فى اَمرى )
اين آيات خواسته هاى موسى را در آغاز بعثت بيان مى كند; چنين عرضه مى دارد: خداوندا «وزيرى از خاندانم براى من قرار ده، ـ برادرم هارون را. ـ با او پشتم را محكم كن; ـ و او را در كارم شريك ساز».
در ذيل اين آيه نيز روايات متعددى در منابع معروف اهل سنت ديده مى شود; كه حكايت از اين دارد كه پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) براى پيشبرد اهداف رسالتش همين خواسته را از خداوند تقاضا كرد; با اين تفاوت كه به جاى نام هارون نام على(عليه السلام) را گذاشت. بخشى از اين روايات را در ذيل ملاحظه مى فرماييد:
1ـ در شواهد التنزيل از حذيفة بن اُسيد چنين نقل شده است كه پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله)دست اميرمؤمنان على بن ابى طالب را گرفت و فرمود: «اَبْشِرْ وَ اَبْشِر، اِنَّ مُوسى دَعا رَبَّه اَنْ يَجْعَلَ لَهُ وَزيراً مِنْ اَهلِهِ هارُونَ، وَ اِنّى اَدعُوا رَبّى اَن يَجْعَلَ لى وَزيراً مِنْ اَهلى عَلِىّ اَخى، اُشّدُد بِهِ ظَهرى وَ اَشْرِكْهُ فى اَمْرى »:
«بشارت باد بر تو! (باز هم) بشارت باد بر تو (اى على)! موسى از پروردگارش تقاضا كرد كه براى او وزيرى از خاندانش (هارون) را قرار دهد و من از پروردگارم خواسته ام كه وزيرى براى من از خاندانم قرار دهد، على برادرم را; خداوندا! به وسيله او پشت مرا محكم كن، و او را در كار من شريك فرما». (1)
2ـ در حديث ديگرى از اسماء بنت عميس نقل مى كند، از رسول خدا(صلى الله عليه وآله)شنيدم كه مى فرمود: «اللّهمَّ اِنّى اَقولُ كَما قالَ اَخى مُوسى، اللّهُمَّ اجعَلْ لى وَزيراً مِنْ اَهلى، عَليّاً اَخى، اُشدُد بِهِ اَزرى، واَشْرِكْهُ فى اَمْرى، كَىْ نُسَبَّحَكَ كَثيراً، وَنذكُرَكَ كثيراً، اِنَّكَ كُنْتَ بِنا بَصيراً»: «پروردگارا! من از تو همان تقاضا را دارم كه برادرم موسى از تو تقاضا كرد، خداوندا! وزيرى از اهل من برايم قرار ده، على(عليه السلام) برادرم را، با او پشتم را محكم كن و او را در كار من شريك فرما، تا تو را بسيار تسبيح گوئيم، و تو را بسيار ياد كنيم كه تو به حال ما بصير و بينايى». (2)
بديهى است منظور از شركت در كار پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله)، به معنى شركت در نبوت نيست، بلكه منظور شركت در امر رهبرى مردم است.
3ـ در حديث ديگرى از انس بن مالك، نقل مى كند كه البتّه در آن اشاره به داستان موسى(عليه السلام) نيست; ولى مسأله خلافت و وزارت در آن مطرح است و مى گويد رسول خدا(صلى الله عليه وآله) فرمود: «اِنَّ خَليلى وَ وَزيرى وَخَليفتى فى اَهلى، وَ خَيرَ مَنْ اَتْرُكُ بَعدى، يُنْجِزُ مَوْعُودى وَ يَقْضى دَينى، عَلىُّ بنُ اَبيطالِب(عليه السلام)»:
«دوست من و وزيرم و جانشينم در خاندانم، و بهترين كسى كه او را بعد از خود مى گذارم كه وعده هاى مرا وفا كند، و دَيْن مرا ادا نمايد، على بن ابيطالب(عليه السلام) است».(3)
4ـ حديث مذكور با تفاوت مختصرى از سلمان فارسى نيز نقل شده است. (4)
5ـ حافظ ابو نعيم اصفهانى از علماى قرن پنجم هجرى، در كتاب «ما نَزَلَ مِن القرآن فى علىٍّ» مضمون حديث اسماء بنت عميس را از ابن عباس نقل مى كند، و در پايان آن از قول ابن عباس مى گويد: بعد از اين تقاضاى پيامبر(صلى الله عليه وآله) شنيدم منادى صدا مى زد: «يا اَحْمَدُ قَدْ اُوتيتَ ما سَألْتَ»: «اى احمد آنچه از خدا مى خواستى به تو داده شد»!(5)
6ـ فخر رازى در تفسير كبير خود، اين حديث را به شكل مبسوط ترى از ابوذر غفارى از رسول خدا(صلى الله عليه وآله) نقل مى كند تا آنجا كه مى گويد: هنگامى كه على(عليه السلام)انگشتر خود را به سائل داد و پيامبر(صلى الله عليه وآله) اين صحنه را مشاهد كرد، عرضه داشت: «خداوندا! برادرم موسى از تو تقاضا كرد كه سينه ام را گشاده كن...و وزيرى از خاندانم براى من قرار ده ... و او را در كار من شريك گردان، تو قرآن نازل فرمودى كه قبول دعاى او را از جانب تو بازگو مى كند، خداوندا! من، محمد(صلى الله عليه وآله)، پيامبر و برگزيده توام، سينه ام را گشاده فرما و كار را بر من آسان ساز، و از خاندانم على(عليه السلام) را وزير من گردان، و پشتم را به وسيله او قوى و محكم كن».
ابوذر مى گويد: هنوز دعاى پيامبر(صلى الله عليه وآله) پايان نيافته بود كه جبرئيل نازل شد و آيه (اِنَّما وَلِيُّكُمُ اللهُ وَ رَسُولُهُ) را بر پيامبر(صلى الله عليه وآله) نازل كرد.(6)
اسناد و طرق اين روايت، و كتبى كه در آن نقل شده، بيش از آن است كه در اين مختصر بگنجد، و تنها به قسمتى از آن اشاره شد.
محتواى آيه و احاديث وزارت
اين احاديث به وضوح مى گويد: پيامبر(صلى الله عليه وآله) دعايى كرد و ـ خداوند دعاى او را همچون دعاى موسى مستجاب كرد، ـ دعايش اين بود كه وزيرى از خاندانش براى او قرار داده شود كه در كار او شريك گردد، و پشت پيامبر(صلى الله عليه وآله) با همكارى او قوى شود، درست همانند هارون نسبت به موسى(عليه السلام).
همان گونه كه اشاره شد مسلّم است كه منظور، شركت در امر نبوّت نبوده; چون بعد از پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) كه خاتم انبياء بود، پيامبرى وجود نداشت. و نيز معلوم است كه منظور، تنها شركت در امر به معروف و نهى از منكر و ارشاد و تبليغ دين نيست; چرا كه اين وظيفه همه مسلمانان است; زيرا همه بايد امر به معروف و نهى از منكر كنند و همه بايد در حدّ توان خود، تبليغ اسلام و ارشاد جاهل نمايند.
بنابراين مقصود، مقام خاصى غير از نبوّت و غير از وظيفه عمومى امر به معروف است; آيا اين مقام چيزى جز رهبرى الهى و وزير بودن از سوى خداوند مى تواند باشد؟ و نتيجه مستقيم اين امر، آن است كه او بعد از پيامبر(صلى الله عليه وآله) جانشين بلافصل وى خواهد بود.
به تعبير ديگر وظايفى وجود دارد كه بر عهده همه افراد نيست; و آن حفظ آئين الهى از هرگونه تحريف و انحراف است و همچنين تفسير مجملات و مبهماتى كه براى افراد در محتواى آئين رخ مى دهد; و رهبرى امّت در هنگامه غيبت پيامبر(صلى الله عليه وآله)و بعد از او و كمك مؤثر در پيشبرد اهداف او بر عهده امام است، كه همه آنها در كلمه وزير خلاصه مى شود. (7)
اين همان چيزى است كه پيامبر(صلى الله عليه وآله) از خداوند درباره على(عليه السلام) خواست، و خدا دعاى او را مستجاب كرد.
از اينجا پاسخ وسوسه هاى بعضى از مفسران كه قبول اين گونه فضائل را درباره على(عليه السلام) تحمل نمى كنند روشن مى شود.
آنها سعى دارند كه شركت در كار پيامبر را به معنى امر به معروف و ارشاد تفسير كنند. (8)
در حالى كه مى دانيم اين وظيفه همه مسلمانان است و نياز به تعيين وزير از سوى خدا ندارد.
پی نوشتها :
1. شواهد التنزيل، جلد 1، صفحه 368، حديث 510.
2. همان مدرك، صفحه 370، حديث 511.
3. همان مدرك، صفحه 374، حديث 516.
4. شواهد التنزيل، جلد 1، صفحه 77، حديث 115.
5. ملحقات احقاق الحق، جلد 20، صفحه 128.
6. تفسير فخر رازى، جلد 12، صفحه 26 (ذيل آيه 55 سوره مائده).
7. «وزير» از ماده وزر به معنى بار سنگين است و از آنجا كه وزير بار سنگينى از مسئوليت هاى مختلف را بر دوش مى كشد، اين واژه بر او اطلاق شده است،
8. روح المعانى، جلد 16، صفحه 185.
|