تفسیر موضوعی قرآن کریم
برگرفته شده از کتاب پیام قرآن نوشته آیت الله العظمی مکارم شیرازی
آيه بيّنه و شاهد
در آيه 17 سوره هود مى خوانيم: (اَفَمَنْ كانَ عَلى بَيِّنَة مِنْ رَبِّهِ وَ يَتْلُوهُ شاهِدٌ مِنْهُ وَ مِنْ قَبْلِهِ كِتابُ مُوسى اِماماً وَ رَحْمَةً اُولئكَ يُؤمِنُونَ بِهِ ): «آيا آن كس كه دليل آشكارى از پروردگار خويش دارد، و به دنبال آن شاهدى از سوى (خدا) آمده، و پيش از آن، كتاب موسى كه پيشوا و رحمت بوده (گواهى بر آن مى دهد، همچون كسى است كه چنين نباشد)؟! آنها (حق طلبان) به او ايمان مى آورند».
حاكم حسكانى در شواهد التنزيل روايات متعددى كه بالغ بر 16 روايت مى شود، در ذيل اين آيه آورده است و گواهى مى دهد كه منظور از شاهد در آيه فوق حضرت على(عليه السلام)است. از جمله از انس بن مالك نقل مى كند كه منظور از جمله: (اَفَمَنْ كانَ عَلى بَيِّنَة مِنْ رَبِّهِ ): «آيا آن كسى كه دليل آشكارى از پروردگار خويش دارد»، محمد(صلى الله عليه وآله)است، و منظور از جمله: ( وَيَتْلُوُهُ شاهِد مِنْهُ ) على بن ابى طالب(عليه السلام)مى باشد، او بود كه زبان رسول خدا(صلى الله عليه وآله) به سوى اهل مكه به هنگام شكستن پيمان آنها شد. (1)
در حديث ديگرى از ابن عباس نقل مى كند كه در تفسير (وَ يَتْلُوهُ شاهِد مِنْهُ )گفت: «هُوَ عَلِىٌّ خاصَّة »: «او فقط على بن ابى طالب (عليه السلام)است». (2)
همچنين از زاذان (يكى از اصحاب و ياران خاص على(عليه السلام)) از على(عليه السلام) نقل مى كند كه آن حضرت فرمود: «اگر مسند قضاوت براى من فراهم شود و من بر آن بنشيم، در ميان اهل تورات به توراتشان، و در ميان اهل انجيل به انجيلشان، و در ميان اهل زبور به زبورشان، و بين اهل قرآن به قرآن داورى خواهم كرد; آن چنان قضاوتى كه به سوى خدا صعود كند! به خدا سوگند! آيه اى در شب يا روز، در بيابان يا كوه، در صحرا يا دريا نازل نشده مگر اينكه من مى دانم كه در چه ساعتى نازل شد! و درباره چه كسى نازل گرديد...» كسى سؤال كرد: «چه آيه اى درباره تو نازل شده است اى امير مؤمنان؟» فرمود:
«(اَفَمَنْ كانَ على بَيِّنَة مِنْ رَبِّهِ وَ يَتْلُوُهُ شاهِد مِنهُ )، محمد(صلى الله عليه وآله) بر بينه پروردگارش بود و من شاهد و گواهى او بودم كه به دنبال او گام بر مى دارم». (3)
سيوطى در تفسير الدّر المنثور نيز روايات متعدّدى در همين زمينه آورده است، از جمله در روايتى از ابن ابى حاتم و ابن مردويه و ابونعيم از على بن ابى طالب(عليه السلام)نقل مى كند كه فرمود: «ما مِنْ رَجُل مِنْ قُرَيْش اِلّا نَزَلَ فيهِ طائِفة مِنَ القُرآنِ »: «هيچ مردى از مردان قريش نيست، مگر اينكه بخشى از قرآن درباره او نازل شده است».
كسى از حضرتش پرسيد: درباره شما چه نازل شده است؟ فرمود: «آيا سوره هود را نمى خوانى كه مى فرمايد: ( اَفَمَنْ كانَ عَلى بَيِّنَة مِنْ رَبِّهِ وَ يَتْلُوهُ شاهِد مِنْه ) رسول خدا(صلى الله عليه وآله)دليل آشكارى از پروردگار خويش دارد و من شاهد و گواهى از اويم». (4)
پس از آن چند حديث ديگر به همين مضمون آورده است. (5)
آلوسى در تفسير روح المعانى بعد از آنكه حديث ابن ابى حاتم و ابن مردويه را از على(عليه السلام)درباره نزول اين آيه نقل مى كند، همين معنى را در حديث ديگرى از پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) روايت مى كند، كه فرمود: ( اَفَمَنْ كانَ عَلى بَيِّنَة مِنْ رَبِّهِ ) من هستم، ( وَ يَتْلُوهُ شاهِد ) على(عليه السلام) است، مى گويد: بعضى از شيعه به اين احاديث براى خلافت على(عليه السلام)بعد از رسول خدا(صلى الله عليه وآله) استدلال كرده اند; زيرا در اين آيه على(عليه السلام) شاهد شمرده شده و در آيه ( اِنّا اَرْسَلْناكَ شاهِداً وَ مُبَشِّراً وَ نَذيراً )(6) پيامبر(صلى الله عليه وآله) شاهد و گواه معرفى شده است و نشان مى دهد كه مقام على(عليه السلام) همطراز مقام پيامبر(صلى الله عليه وآله) در ميان امت است، چون خداوند مى فرمايد: « وَيَتْلُوهُ » (يعنى على(عليه السلام)به دنبال او مى آيد)، اشاره به اين است كه او خليفه بعد از پيامبر(صلى الله عليه وآله) است.
سپس مى گويد: اين خبر صحيح نيست، و بعد روايتى نقل مى كند كه منظور از شاهد، مربوط به زمان پيامبر(صلى الله عليه وآله) مى شود. (7)
مفسر المنار كه او هم در تعصّب نسبت به شيعه و مسائل مربوط به امامت على(عليه السلام)كمتر از آلوسى در روح المعانى نيست، در تفسير آيه سخت به دست و پا مى افتد و خود را در تكلفات عجيبى گرفتار مى سازد. از جمله اينكه مى گويد: ظاهرترين معنى آيه اين است كه «بيّنه» اشاره به علم يقينى پيامبر(صلى الله عليه وآله) به نبوت خويش باشد، و شاهد همان قرآن است، و از سعيد بن جبير نقل مى كند كه «بَيِّنه» قرآن و «شاهد» جبرئيل، و «يتلوه» به معنى تلاوت كردن قرآن بر پيامبر(صلى الله عليه وآله) است. سپس مى گويد: در روايت ضعيفى آمده است كه شاهد زبان پيامبر(صلى الله عليه وآله)است كه قرآن را بر مردم تلاوت مى كرد، و در روايت ضعيف ديگرى كه شيعه آن را نقل كرده آمده است كه شاهد على(عليه السلام) است. (8)
متأسفانه هميشه پيش داورى ها و پيش فرض ها مانع مهمّى بر سر راه فهم آيات قرآن و روايات مشهور اسلامى بوده است، لذا در اينجا چند نكته حائز اهميت است:
1ـ شگفت آور است درباره حديثى كه اين همه طرق مختلف در كتب معروف و مشهور اهل سنّت دارد گفته شود كه:اين روايت را فقط شيعه نقل مى كند; آيا مفسّر المنار اين همه رواياتى را كه در الدّرّالمنثور و شواهد التنزيل و حتى روح المعانى در مورد تفسير شاهد به على(عليه السلام) آمده را نديده است؟! و مى گويد: اين روايت را فقط شيعه نقل كرده است، يا بايد گفت كه هر روايتى كه به نفع مكتب شيعه باشد، روايات شيعى است، هر چند ده ها نفر از روات اهل سنّت آن را نقل كرده باشند؟!
2ـ جمعى از مفسّران اهل سنّت اين تفسير را كه منظور از شاهد، زبان پيامبر(صلى الله عليه وآله)است را مى پذيرند ـ مفهومى كه در هيچ كجاى قرآن ديده نمى شود ـ در حالى كه المنار آن را يك روايت ضعيف مى شمرد، شايد او به اين حقيقت توجه كرده است كه تفسير «شاهد» به زبان پيامبر(صلى الله عليه وآله)، و همچنين «يتلوهُ» را به تلاوت قرآن تفسير كردن، بسيار پر تكلّف است; زيرا معنى مجموع جمله اين مى شود كه: «آيا كسى كه دليل روشنى (يعنى قرآن) از سوى پروردگارش داشته باشد و زبانش آن را تلاوت مى كند و بر آن گواهى مى دهد ... مانند كسى است كه چنين نيست» و مفهوم اين سخن آن است كه پيامبر(صلى الله عليه وآله)شاهد و گواه خويشتن باشد; آيا مدعى مى تواند شاهد خويش باشد؟ يا بايد شاهد و گواه شخص ديگرى باشد؟ مگر قرآن را پيامبر نياورده، چگونه زبان پيامبر(صلى الله عليه وآله) شاهد قرآن است؟ مگر زبان پيامبر(صلى الله عليه وآله) غير از خود او است؟ چگونه مى توانيم جزء وجود كسى را شاهد و گواه خودش قرار دهيم؟! كسى كه نخواهد به واقعيت ها اعتراف كند به اين بيراهه ها كشيده خواهد شد.
3ـ اينكه گفته اند منظور از شاهد جبرئيل است در حالى كه هيچ كس از مردم اين شاهد را نمى بيند و از وجود او خبر ندارد، چگونه با مفهوم شهادت سازگار است؟ آيا مجبوريم شعرى بگوئيم كه در قافيه آن گرفتار شويم؟
4ـ عجيب تر اين كه آلوسى در روح المعانى مى گويد: منظور از بيّنه قرآن است، و شاهد همان جنبه اعجاز آن مى باشد.
در حالى كه بيّنه بودن قرآن تنها از طريق اعجاز آن است، و قرآن بدون جنبه هاى اعجاز نمى تواند بيّنه محسوب شود، بنابراين بيّنه و شاهد يكى خواهد بود و اين با محتواى آيه سازگار نيست.
5ـ تفسير بيّنه به علم يقينى باطنى پيامبر(صلى الله عليه وآله) به نبوّت خويش، و سپس تفسير شاهد به قرآن مجيد آن هم از عجائب است; زيرا مفهوم واژه بيّنه را بايد قبل از هر چيز در خود قرآن جستجو كرد، بيّنه در قرآن مجيد 19 بار، و بيّنات كه جمع آن است 52 بار به كار رفته، و معمولا به معنى معجزه يا كتب آسمانى و قرآن مجيد آمده است، و در هيچ جايى به معنى علم باطنى فطرى ضرورى به كار نرفته است.
بنابراين اگر بخواهيم تكلفات را كنار بگذاريم، بيّنه در آيه فوق به معنى قرآن است كه معجزه جاويدان پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) مى باشد، و شاهد به معنى شخصى غير از پيامبر(صلى الله عليه وآله) است كه گواهى بر حقانّيت آن بدهد; امّا آنها كه وحشت دارند از اين كه تفسير اين آيه به حقانيّت مذهب شيعه منتهى مى شود، حاضراند هر گونه تكلّف و حق پوشى را براى نفى اين تفسير مرتكب شوند، تا پيش داورى هاى آنها خلاف از آب در نيايد.
پی نوشتها:
1. شواهد التنزيل، جلد 1، صفحه 280، حديث 383.
2. همان مدرك، صفحه 282، حديث 387.
3. شواهد التنزيل، جلد 1، صفحه 280، حديث 384.
4. الدّر المنثور، جلد 3، صفحه 324 (ذيل آيه مورد بحث).
5. الدّر المنثور، جلد 3، صفحه 324 (ذيل آيه مورد بحث).
6. سوره احزاب، آيه 45، و سوره فتح، آيه 8.
7. روح المعانى، جلد 12 صفحه 28.
8. المنار، جلد 12، صفحه 53.
|