فرستادگان بلقيس هداياى خود را به نزد ملكه‌ي سبا بازگرداندند و آنچه را ديده و شنيده بودند به او بازگفتند. بلقيس ‍ دانست كه تاب مقاومت و نبرد با سليمان را ندارد، از اين رو تصميم گرفت به عنوان تسليم و اطاعت، با سران قوم و بزرگان مملكت خود به دربار سليمان و شهر اورشليم برود و به دنبال آن به سوى بيت‌المقدس حركت كند.
جبرئيل مجرا را به اطلاع سليمان رسانيد و او براى آنكه بزرگى خود و نعمت‌هاى بسيارى را كه خدا به او عنايت كرده بود به بلقيس بنمايد يا چنانكه برخى گفته‌اند: براى اينكه معجزه‌اى به عنوان اثبات نبوت خويش به او نشان دهد، يا براى اينكه عقل و زيركى او را بيازمايد، خواست تا به وسيله‌اى پيش از آمدن بلقيس، تخت عظيم و قيمتى او را به اورشليم و نزد خود بياورد، از اين رو به ياران و لشگريان خود فرمود: كداميك از شما مى‌تواند پيش از ورود آنها تخت بلقيس را نزد من حاضر سازد؟

ديوى نيرومند از جنّيان گفت: من مى‌توانم پيش از آنكه از جاى خود برخيزى آنرا به نزد تو آورم و من بر اين كار توانا و امين هستم كه در آوردن آن نيز شرط امانت را به جاى مى‌آورم.
سليمان كه به گفته‌ي برخى مى‌خواست تا كسى را بيابد كه زودتر از آن تخت مزبور را نزدش بياورد باز هم نگريست تا اينكه آصف بن برخيا وزير و برادر زاده‌ي سليمان⁵ كه از علم كتاب نيز بهره‌مند بود و چنانكه در روايات آمده و جمعى از مفسران نيز گفته‌اند، قسمتى از اسم اعظم الهى را مى‌دانست، به سليمان عرض كرد: من پيش از آنكه چشم بر هم زنى، آنرا نزد تو حاضر مى‌كنم و چنانكه در حديثى از امام صادق (عليه‌السلام) روايت شده، آصف بن برخيا از طريق طىّ‌الارض تخت را نزد سليمان حاضر كرد. هنگامى كه سليمان آن تخت را نزد خود ديد، سپاس خدا را به جاى آورد و گفت: اين از كرم پروردگار من است تا بيازمايد كه آيا سپاس او را مى‌دارم يا كفران مى‌كنم.

هم‌چنين سليمان دستور داد تا براى ورود و پذيرايى بلقيس قصرى از آبگينه بسازند و وضع تخت بلقيس را عوض كنند و تغييراتى در آن پديد آرند تا در وقت ورود او را بيازمايند و ببينند آيا تخت را مى‌شناسد يا نه؟
وقتى بلقيس وارد شد، به او گفتند: آيا تخت تو چنين است؟ بلقيس گفت: گويى همان است، و سخت در حيرت فرو رفت، زيرا آن تخت بزرگ را در شهر سبا به جاى گذاشته و نگهبانانى بر آن گماشته بود و همين سبب بالا رفتن شناخت وى به مقام نبوت سليمان گرديد.
سپس دستور ورود به قصر آبگينه را به وى دادند و چون به قصر درآمد، شيشه‌هاى بلورين را آب پنداشت و ساق‌ها را برهنه كرد تا از آن بگذرد، سپس گفت: پروردگارا! من به خويشتن ستم كردم كه سال‌ها را در كفر به سر بردم و اكنون به سليمان ايمان آورده و مطيع پروردگار جهانيان هستم.
در آخر كار بلقيس نيز اختلاف است جمعى گفته‌اند كه سليمان او را به ازدواج خويش در آورد و سلطنتش را به او بازگرداند و بعضى از پادشاهان حبشه خود را از نسل سليمان و بلقيس دانسته‌اند. برخى هم گفته‌اند كه او را به عقد پادشاهى به نام تبّع درآورد.

وفات حضرت سليمان (عليه‌السلام)  

سليمان پيغمبر با همه‌ي حشمت و سلطنتى كه داشت و مال و منال بسيارى كه در اختيارش بود، خود در كمال زهد و بى‌اعتنايى به دنيا زندگى مى‌كرد و خوراكش نان جو سبوس‌دار بود.
ديلمى در ارشاد‌القلوب گويد: سليمان با همه‌ي سلطنتى كه داشت، جامه‌ي مويى مى‌پوشيد و در تاريكى شب، دست‌هاى خود را به گردن مى‌بست و تا به صبح گريان به عبادت حق مى‌ايستاد و خوراكش از زنبيل‌بافى اداره مى‌شد كه به دست خود مى‌بافت و اينكه از خدا آن سلطنت عظيم را درخواست كرد، براى آن بود كه پادشاهان كفر را مقهور خويش سازد.⁶ به نظر مى‌رسد آنچه ديلمى در اين باره ذكر كرده، مضمون حديث يا احاديثى باشد كه به آن تصريح نكرده است.

شيخ طبرسى در مجمع‌البيان نقل كرده كه سليمان گاهى يك سال يا دو سال و يك ماه و دو ماه و بيشتر و كمتر در مسجد بيت‌المقدس اعتكاف مى‌كرد و آب و غذاى خود را همراه خود مى‌برد و به عبادت پروردگار مشغول بود تا در آن وقتى‌كه مرگش فرا رسيد. روزى گياهى را ديد كه سبز شده از وى نامش را پرسيد و او گفت: نام من خرنوب است. سليمان دانست كه به زودى خواهد مرد، از اين رو به خدا عرض كرد: پروردگارا! مرگ مرا از جنّيان پنهان دار تا انسان‌ها بدانند كه جنّيان عالم به غيب نيستند و از بناى ساختمان او يك سال مانده بود و به خاندان خود نيز سپرد كه جنّيان را از مرگ من آگاه نكنيد تا از بناى ساختمان فراغت يابند، سپس به محراب عبادت داخل شد و تكيه زده بر عصاى خود ايستاد و از دنيا رفت و يك سال هم‌چنان بر سر پا بود تا بناى مزبور به پايان رسيد، آنگاه خداى متعال موريانه را ماءمود كرد تا عصا را بخورد و سليمان بر زمين افتاد و جنيان از مرگ آن حضرت مطلع شدند، در روايتى است كه خداى تعالى سليمان را از فرا رسيدن زمان مرگش مطلع ساخت. پس آن حضرت غسل و حنوط كرد و كفن پوشيد. از امام صادق (عليه‌السلام) روايت شده كه در اين مدت كه سليمان بر سر پا ايستاده بود، آصف بن برخيا كارها را اداره مى‌كرد تا وقتى‌كه موريانه عصا را خورد.⁷

در حديثى كه صدوق در عيون‌الاخبار و علل‌الشرائع از امام صادق (عليه‌السلام) روايت كرده، همين داستان با اختلاف و شرح بيشترى نقل شده است. در آن حديث، ذكرى از مدت يك سال نشده و امام (عليه‌السلام) آن مدت را به اجمال بيان فرموده است.
ترجمه‌ي حديث اين است كه امام هشتم از پدرش از حضرت صادق (عليه‌السلام) روايت كرده است كه روزى سليمان بن داود به اصحاب خود فرمود: خداى تعالى چنين سلطنتى كه شايسته‌ي ديگرى نبود به من عنايت كرده، باد و انس و جن و پرندگان و وحوش را در اختيار من قرار داده و زبان پرندگان را به من آموخته و از همه چيز به من داده و با همه‌ي اين احوال، خوشى يك روز تا شب براى من كامل نشده و من ميل دارم فردا به قصر خود در آيم و به بالاى آن بروم و بر آنچه در فرمانروايى من است بنگرم. كسى را اجازه ندهيد بر من وارد شود تا يك روز را به آسايش ‍ بگذرانم.
اصحاب پذيرفتند و فرداى آن روز سليمان عصاى خود را به دست گرفت وارد قصر شده به بلندترين نقطه‌ي آن رفت و هم‌چنان تكيه بر عصا زده و با خوشحالى به اطراف قصر مى‌نگريست و از آنچه خدا به او عطا كرده بود مسرور بود كه ناگاه جوانى زيبا صورت و خوش لباس را ديد كه از گوشه‌ي قصر پديدار شد.

سليمان كه او را ديد گفت: چه كسى تو را وارد اين قصر كرده است و به اجازه‌ي چه كسى داخل شدى؟
جوان پاسخ داد: پروردگار قصر مرا داخل آن كرده و به اجازه‌ي او وارد شدم.⁸
سليمان گفت: البته پروردگار آن سزاوارتر از من بوده، اكنون بگو كه كيستى؟
جوان گفت: من فرشته‌ي مرگ (و ملك‌الموت) هستم.
سليمان پرسيد: براى چه آمده‌اى؟
جوان گفت: آمده‌ام تا جانت را بگيرم و قبض روحت كنم.
سليمان گفت: ماءموريت خود را انجام ده كه اين روز خوشى و سرور من بود و خدا نخواست كه من جز به وسيله‌ي ديدار او سرورى داشته باشم.
فرشته‌ي مرگ، جان سليمان را هم‌چنان كه به عصا تكيه داده بود بگرفت و تا وقتى‌كه خدا مى‌خواست با اينكه مرده بود هم‌چنان سر پا ايستاده و بر عصا تكيه زده بود و مردم او را مى‌نگريستند و خيال مى‌كردند زنده است. همان وضع سبب شد كه مردم درباره‌ي آن حضرت سخنانى بگويند، جمعى مى‌گفتند: او كه در اين مدت بسيار سر پا ايستاده و احساس خستگى نمى‌كند و نمى‌خوابد و احتياج به آب و غذا ندارد، پروردگار ماست كه شايسته‌ي پرستش است.
دسته‌اى مى‌گفتند: او ساحر است و ما را جادو كرده است، ولى مردمان مؤمن گفتند: سليمان بنده‌ي خدا و پيغمبر اوست كه خدا هر چه مى‌خواهد درباره‌اش انجام مى‌دهد. چون گفت‌و‌گو و اختلاف در آنها پديد آمد، خداوند موريانه را فرستاد تا درون عصاى او را بخورد و به اين ترتيب عصاى مزبور بشكست و سليمان از بالاى قصر بر زمين افتاد.⁹

اميرمؤمنان (عليه‌السلام) در اين ‌باره فرموده‌اند:
وَ لَوْ اَنَ اَحَداً اِلَى البَقاءِ سُلَمَاً اَو الى دَفْع المُوتِ سَبيلاً لَكانَ ذلِكَ سُليمانُ بنُ داود عليه السلام الذُّى سُخِّرَ لَهُ مُلْكُ الجِن و الانس مَعَ النَّبُوةِ و عظيم الزُّلفَةِ، فلَما اسْتوفى طُعمَتَه و استكْمَلَ مُدَّتَهُ رَمَقَهُ قسىُّ الفنا بِنَبالِ الموتِ، وَ اءَصْبَحتِ الدِّار مَنْهُ خاليِةً و المساكين مُعَطَّلةً و وَرثها آخرونَ؛ ¹⁰
اگر كسى براى ماندن در دنيا وسيله‌اى به دست مى‌آورد يا براى جلوگيرى از مرگ راهى داشت آنكس سليمان بن داود بود كه جن و انس مسخر او بودند، علاوه بر منصب پيغمبرى و منزلت والايى كه داشت، ولى هنگامى كه از روزى مقدّر خود بهره‌مند گرديد و مدّتش به سر آمد، كمان نيستى با تيرهاى مرگ او را ز پاى درآورد و ديار از وجود او خالى و خانه‌ها تهى ماند و ديگران آنها را به ارث بردند.
بيشتر مورخان مدت عمر سليمان را 55 سال نوشته‌اند. البته برخى هم مانند يعقوبى 52 سال ذكر كرده‌اند. قبر آن حضرت در كنار قبر پدرش داود در بيت‌المقدس است.

قوم سبا  

چون در داستان سليمان و بلقيس نام قوم سبا برده شده و خداى تعالى نيز داستان آنها را در قرآن كريم نقل فرموده و سوره‌اى به اين نام نازل كرده است، در اينجا اجمال سرگذشت مردم سبا را از نظر شما مى‌گذرانيم.
اما آنچه قرآن كريم درباره‌ي آنها فرموده است:
لَقَدْ كانَ لِسَبَإٍ فِي مَسْكَنِهِمْ آيَةٌ جَنَّتانِ عَنْ يَمِينٍ وَ شِمالٍ كُلُوا مِنْ رِزْقِ رَبِّكُمْ وَ اشْكُرُوا لَهُ بَلْدَةٌ طَيِّبَةٌ وَ رَبٌّ غَفُورٌ فَأَعْرَضُوا فَأَرْسَلْنا عَلَيْهِمْ سَيْلَ الْعَرِمِ وَ بَدَّلْناهُمْ بِجَنَّتَيْهِمْ جَنَّتَيْنِ ذَواتَيْ أُكُلٍ خَمْطٍ وَ أَثْلٍ وَ شَيْءٍ مِنْ سِدْرٍ قَلِيلٍ ذلِكَ جَزَيْناهُمْ بِما كَفَرُوا وَ هَلْ نُجازِي إِلا الْكَفُورَ¹¹
مردم سباء را در جايگاهشان برهانى بود: دو باغستان از راست و چپ (به آنها گفت شد) بخوريد از روزى پروردگارتان و سپاسگزارى و شكر وى را بجا آريد، كه شهرى پاكيزه و پروردگارى آمرزنده داريد، ولى آنها (از اطاعت حق و سپاسگزارى او) روى گرداندند و ما نيز سيلى سخت بر آنها فرستاديم، و باغستان (پر نعمت) آنها را به دو باغستان تبديل كرديم كه بار درختانش ميوه‌ي تلخ و شوره گز و اندكى سدر بود، و اين كيفر ما به آن جهت بود كه كفران نعمت كردند، و آيا ما جز كفران پيشه را كيفر كنيم؟

و اما وضع جغرافيايى سبا و اجمال داستان مردم آن:
كشور يمن در جنوب غربى شبه جزيره‌ي عربستان قرار دارد و از زمان‌هاى قديم بين كشورهاى بزرگ آن زمان بر سر تصرف آن ناحيه جنگ و اختلاف بوده است و يكبار هم در زمان ساسانيان به دست ايرانيان افتاد. گاهى هم دولت‌هاى خود مختارى در آنجا تشكيل مى‌شد، از آن جمله به گفته‌ي يكى از دانشمندان، در حدود سال 850 قبل از ميلاد، ملوك سبا در يمن دولتى تشكيل دادند كه بيش از ششصد سال حكومتشان طول كشيد و از آثار و اكتشافاتى كه اين اواخر به دست آمده و اكنون در موزه‌هاى اروپا نمونه‌هاي آن موجود است، معلوم شده كه مردم سبا از عالى‌ترين تمدن‌ها برخوردار بوده‌اند و در ساختن ظروف طلا و نقره و بناهاى باشكوه و آبادى و تزئين شهرها مهارتى كامل داشته‌اند.

از كارهاى مهم پادشاهان سبا كه با نبودن وسايل امروزى انجام داده‌اند، ساختن سدّ ماءرب است و ماءرب پايتخت سلاطين سبا بود.
اين شهر در دامنه‌ي درّه‌اى قرار داشت كه بالاى آن كوه‌هاى بزرگى وجود داشت. در آن درّه، تنگه‌اى كوهستانى و در دو طرف آن تنگه، دو كوه معروف به كوه بلق است كه فاصله‌ي آنها ششصد قدم است.
خاك يمن پهناور و حاصلخيز بود، ولى در آنجا آب كمياب بود و رودخانه‌هاى مهمى نداشت و گاه گاهى بر اثر باران‌هاى فصلى، سيلى برمى‌خاست و در دشت پهناور به هدر مى‌رفت، از اين رو مردم يمن به فكر ساختن سدّ افتادند تا زيادى آب باران را در پشت آن سدها ذخيره كنند و در فصل تابستان از آنها استفاده نمايند.
طبق اين فكر و چنانچه برخى گفته‌اند: سدهاى بسيارى ساختند و مهم‌ترين آنها، سدّ ماءرب در فاصله‌ي دو كوه بلق بود كه طبق اصول مهندسى، در دو طرف آن دريچه‌هايى براى استفاده از آب سد قرار دادند و در اوقات لازم مى‌توانستند به وسيله‌ي آن دريچه‌هاي آب را كم و زياد كنند.
طول اين سد به گفته‌ي مورخان، در حدود هشت صد قدم و عرض آن حدود پنجاه قدم بود.

بعد از ساختن اين سد، دو طرف آن بيابان به شهرهاى سر سبزى تبديل شد كه به گفته‌ي بعضى مجموعاً سيزده شهر بود و آن ريگ‌هاى سوزان، به باغ جنان مبدّل گشت و درباره‌ي توصيف آن شهرها و فراوانى نعمت در آنجا سخن‌هاى اغراق آميزى گفته‌اند:
به گفته‌ي برخى، كسى كه در آن باغ‌ها قدم مى‌گذاشت، درختان ميوه‌ي آن طورى بود كه ده روز راه، رنگ آفتاب را نمى‌ديد و اين راه بسيار را در زير سايه‌ي درختان خرم و پر ميوه طى مى‌كرد.
برخى گفته‌اند: زن‌ها زنبيل‌ها را روى سر مى‌گذاشتند و چون چند قدم از زير درختان مى‌گذشتند، زنبيل‌هايشان پر از ميوه مى‌شد.
به هر صورت بر اثر بستن آن سدها، از هواى لطيف و ميوه‌هاى فراوان و آب‌هاى روان و ساير نعمت‌هاى بى‌حساب آنجا استفاده مى‌كردند و البته شايسته بود كه مردم سبا در برابر آن همه نعمت بى‌كران كه خداوند به ايشان بخشيده بود سپاسگزارى كنند و خدايى را كه از آن بى‌چارگى و گرسنگى نجاتشان داده بود شكر گويند، ولى اندك اندك غفلت بر آنها چيره گشت و به سركشى و خود‌پرستى دچار شدند.
خداى تعالى براى ارشاد و هدايتشان پيامبرانى فرستاد، ولى آن مردم به جاى اينكه سخنان پيامبران الهى را بشنوند و به موعظه‌ها و نصيحت‌هايشان گوش دل فرا دهند، به تكذيب آنها پرداخته و در خوشگذرانى و شهوترانى غرق گشتند و شايد مانند ساير ملت‌هاى سركش و شهوتران كه انبيا را سدّ راه لذت و شهوت خود مى‌ديدند به آزار آنها نيز كوشيدند و به اين ترتيب مستحق عذاب الهى گشتند.
خداى تعالى سيل عرم را بر آن سدّ بزرگ گماشت تا آنرا ويران ساخت و آب، تمام دشت و باغ‌ها و خانه‌ها را بگرفت و همه را ويران كرد و پس از چندى آن وادى خرم را به صحراى خشك و سوزان تبديل كرد و به جاى آن همه درختان ميوه و باغ‌‌هاي سرسبز، چند درخت اراك و درخت شوره گز و اندكى درخت سدر به جاى ماند و آن بلبلان خوش الحان جاى خود را به فغان بومان سپردند.